Хэлний хэлбэр ба хэл зүйн утгыг хөрвүүлэх нь

Хэлний утга гэдэг нь хэлний нэгжүүдийн харилцан хамаарлыг тодорхойлох утга юм. Хэл зүйн хэлбэр, утга орчуулгад чухал нөлөөтэй. Үгийн хэлбэр, бүтэц нь орчуулгад хэрхэн хамааралтай болохыг дараах жишээгээр харуулъя.

-Give me the cheque-book. What’s this ninety.
-But book here, father, it’s nine I drew a cheque for.
-Дай мне чековую книжку. Что это за восемьдесят фунтов.
-Но послушай, отец, я выписал чек на восемь фунтов.

Энд банкны чекийг хуурамчаар зассан тухай өгүүлэхэд үгийн хэлбэр, бүтцийг өөрчилсөн байна. Монгол хэлэнд nine-ninety, восемь-восемьдесят-тай дүйх хэлбэр үгүй учир “тав-тавь” гэсэн хувилбар илүү таарч байна.

Үйл үгийн хэлбэр нь орчуулгад нөлөөлөх байдлыг үзье.

-Ты откуда пришла?
-С верху из Нижнего, да не пришла, а приехала. По воде-то не ходят.
-Did you have to walk far to get here?
-I didn’t walk, I rode. You don’t walk on the water, you fig.

Энэ өгүүлбэрт үйл үгийн язгуур үйлийн хэлбэрийг зааж байна. Монгол хэлэнд үйл үг нь хэлбэрээрээ үйлийн арга хэлбэрийг заадаггүй учир энд нэмэлт үг хэрэгтэй болно.

Үгээр “тоглох” буюу үгийн хэлбэрийг өөрчлөн тодорхой санаа илэрхийлж байгааг хөрвүүлэх нь нэлээд төвөгтэй байна.

After a dreary conversation in our living-room one night about his entailment, I asked Jim what entailment was, and Jim described it as a condition of having your tail in a crack.
Однажды вечером они долго и скучно толковали в гостиной про ущемление прав. Я спросила Джима, что такое ущемление, он объяснил - когда тебе прищемят хвост.

Энд англи “tail - en-tail-ment”-г оросын “ущем-ление - прищем-ить”-тэй дүйцүүлж байна.

Хэл зүйн хэлбэрийн утгыг хөрвүүлэх асуудал төрөл бус хэлэнд багагүй бэрхшээлтэй байна. Тухайлбал, англи, франц хэлний артикль, франц, орос хэлний хүйс, угтвар, орос хэлний төлөв, англи, франц хэлний цагийн хэлбэрүүд нь орчуулгад анхаарал татах асуудал болно.

Орос хэлэнд үйл үгийн тоо нь субъект нь хэл зүйн хувьд хэлбэржээгүй өгүүлбэрийг бүтээхэд үүрэгтэй.

Вишню сушили, мочили, мариновали, варенье варили.
They used to dry the cherries and soak’ em and picke’ em and make Jam of em (em-them).

Үйл үгийн цаг ба төлөвийн утгыг хөрвүүлэхэд хэл хэлэнд өвөрмөц арга, хэлбэр байна.

Every Saturday he went to the cinema.
Каждую субботу ходил в кино.
Хагас сайн өдөр бүр тэрээр кино үздэг байв.
When he had finished his work last night, he went to the cinema.
Өчигдөр орой ажлаа дуусгаад кинонд явсан.

Хүйсийг илэрхийлэх хэл зүйн хэлбэр үгүй хэлэнд шаардлагатай бол үгсийн сангийн, хам сэдвийн аргаар илэрхийлдэг.

I once met a Bulgarian artist. She was tall, stout and already middle aged.
Я как-то познакомился с болгарской артисткой. Она была высокая, полная и уже не молодая.
Би санамсаргүй Болгарын жүжигчинтэй танилцав. Тэрээр өндөр, махлагдуу, гэхдээ дунд хэрийн насны эмэгтэй байлаа.

Дараах англи өгүүлбэрийг орос хэлэнд орчуулахад хүйсийн ялгааг гаргах хэрэгтэй байна.

A friend of mine has told me about it.
Об этом рассказал мне один мой знакомый.
Об этом рассказала мне одна моя знакомая.

Монгол хэл рүү хөрвүүлэхэд хэл зүйн ийм бэрхшээл гарахгүй.

Төрөл бус хэлний түвшинд тодорхой, тодорхой бус референтийг орчуулах нь бэрхшээл үүсгэдэг. Англи, франц зэрэг хэлэнд артикль нь референтийг тодорхойлдог бол монгол, орос хэлэнд үгүй юм.

Иймд орос “Дай мне книгу” өгүүлбэрийг англи хэлэнд “Give me a book. Give me the book”-ийн аль хувилбараар орчуулах нь хам сэдвээс хамаарч байна. Монгол хэлэнд “Над ном өгөөч. Над номоо өгөөч”-ийн аль хувилбарыг сонгох нь мөн хам сэдвээс хамаарч байна. Энэ бол референтийн тодорхой ба тодорхой бус утгыг илэрхийлэх нь пресуппозицын түвшинд авч үзэх асуудал болохыг харуулж байна.

Үйл үгийн төгс ба төгс бус хэлбэр, хэв тухайн хэлэнд хэл зүйн түвшинд хэлбэржсэн эсэх нь цаг хугацааны дарааллыг илэрхийлэхэд нөлөө үзүүлдэг.

Mr. Raymond sat up against the tree-trunk.
He had been lying on the grass.
Раумонд зүлгэн дээр хэвтэж байснаа царс модыг түшин суув.
Мистер Раймонд сел и прислонился к дубу. Раньше он лежал на траве.

Цаг, төлөвийг илэрхийлэх хэлбэрийн утгыг зөв орчуулах нь ямар нөлөөтэйг дараах жишээнээс харъя.

He says he can play the piano.
He said he could play the piano.
Он говорит, что умеет играть на рояле.
Он сзакал, что умеет играть на рояле.
Тэрээр пианин тоглож чадна гэж байна.
Тэрээр пианин тоглож чадна гэсэн.

Дээрх өгүүлбэрүүдэд нийлмэл өгүүлбэрийн предикатуудын цагийн зохицлыг зөв илэрхийлэх нь чухал байна. Өгүүлбэр зүйн түвшинд энгийн болон нийлмэл өгүүлбэрийн бүтцийн ялгаанаас хамаарах сөрөг нөлөөлөл байдаг. Энэ нь өнгөн ба гүн бүтцийн харилцан хамаарлын зааг дээр улам тод илэрнэ.

John gave Mary a book. A book was given to Mary by John. Mary was given a book by John.

Иймд өнгөн ба гүн бүтцийн хамаарлын түвшинд өгүүлбэр зүйн бүтцүүдийн орчуулгын асуудлыг нягтлан үзвэл нэн сонирхолтой болно.