Орчуулгын утга зүй

Сургууль төгссөнөөсөө хойш үе үе сөхөж хардаг байсан Чулуундорж багшийнхаа лекцийг орчуулга хийж байгаа уншигч авгай нартаа хэрэг болох болов уу гэж бодон, өөрөө ч бас энд тэнд явж байхдаа хааяа нэг харж байхын үүднээс блогтоо цуврал болгон тавихаар шийдлээ. Зарим хүнд хэт онолдсон мэт санагдаж болох авч орчуулга хийж ядаад мунгинах үес багшийнхаа лекцийг дахин нэг уншаад үзэхэд нээрээ ингэж илэрхийлж болох юм байна шүү, ийм аргыг ашиглаад орчуулчихад болмоор юм байна, ингээд хэлчихвэл зүгээр юм байна, найруулгыг нь ийм маягаар янзалчихвал аятайхан юм байна гэх зэргээр олон санаа авч онцгой биш ч гэсэн хүнд ойлгогдох мэт санагддаг юм. Тэглээ гээд бүгдээрээ биш ч ихэнх үйлчлүүлэгч маань дахин дахин ирж орчуулга хийлгээд байдаг болохоор эрдэмт мэргэн багш нарын минь л ач буян биз ээ. Миний олон нуршаа үгийг сонсохын оронд эл лекцийг уншаад орчуулгын ажилдаа тусгаж авна гэдэгт та бүхэндээ итгэн найдаж байна.

Орчуулга нь харилцааны төрөл болох учир хэл хоорондын “шилжилтийн” дотоод механизмыг тайлбарлах нь чухал юм. Энэхүү дотоод механизмыг тайлбарлахад утга зүй (семантик) чухал үүрэгтэй. Хэлний утга зүй нь хэлний агуулгын талтай холбоотой төдийгүй хэлний “тэнцвэрт” (эквивалент) чанарыг тодорхойлоход онцгой үүрэгтэй юм. Эквивалент чанар гэдэг нь орчуулгын явцад хоёр хэлний утга зүйн харьцааг тодорхойлно гэсэн үг.

Судалгаанаас үзэхэд эх сэдэв ба орчуулгын эквивалент чанар нь харьцангуй ойлголт юм. Иймээс эквивалент харьцааг дараах үндсэн хэв шинжид хуваан үзэж болно.

1. Эквивалент харьцааны I хувилбар:

Эх ба орчуулгын агуулгын нийтлэг чанар хязгаарлагдмал байх хувилбар:

Maybe there is some chemistry between us doesn’t mix.
Бывает, что люди не сходятся характерами.
Таарч тохирохгүй хүмүүс ч юм бил үү?
Do you take me for a fool?
Что я маленькая, что ли?
Намайг юу ч ойлгохгүй жаахан амьтан гэж бодоо юу.
These evening bells, these evening bells, how many a tale their music tells of youth and home and that sweet time when first I heard their soothing chime.
Вечерный звон, вечерный звон, как много душ наводит он о юных днях, в краю родном, где я любил, где отчий дом.
Үдшийн хонхны дуу, түүний сэтгэл тайвшруулах дууг сонсоод бага залуу нас, төрсөн гэрийн маань тухай хичнээн гэгээн дурсамж сэтгэлд бууна вэ.

Дээрх жишээнүүдэд эх ба орчуулгын тэнцвэрт чанарыг хангахад эхний өгүүлбэрт шилжмэл утгыг илэрхийлэх, дараагийн тохиолдолд харилцагч этгээдийн сэтгэлийн өнгө аясыг илэрхийлэх, III жишээнд яруу илэрхийллийн өнгө аясыг дамжуулахад анхаарсан байна.
Орчуулгын онолд “тэнцвэрт чанарыг” хангах онолын үүднээс хэлний зургаан үүргийг тодорхойлсон байдаг. Үүнд:

1. Референтийн функц (денотатив буюу когнитив функц) - энэ нь “хам сэдэвт” чиглүүлэх үүрэг.

2. Эмотив буюу экспрессив функц - энэ нь мэдээллийг илэрхийлэгчийн хандлагыг тодорхойлох үүрэг.

3. Хүсэл зорилгыг илэрхийлэх функц - энэ нь мэдээллийг хүлээн авч байгаа хүнд нөлөөлөх үүрэг.

4. Контакт тогтоох функц - харилцагч хоёр талын хооронд “контакт” бий болсон байдлыг тодорхойлох функц. (Hello, do you hear me? Are you listening? гэх мэт)

5. Мета хэл шинжлэлийн функц - хэлний тэмдгүүдийн утгыг тодорхойлох функц (What do you mean? What’s sophomore? 1 year student.)

6. Яруу илэрхийллийн функц - бодол санааг илэрхийлэх илүү “уран сайхны” хэлбэрийг тодорхойлох функц. (The horrible Harry. Үүнд awful, dreadful гэхгүй.)

Орчуулга нь харилцааны чухал хэлбэр болох учир эх сэдвийн гол функцийг илэрхийлэх нь орчуулгын эквивалент байдлыг хангах үндсэн нөхцөл болно.

Зарим судлаач, тухайлбал А.Д. Швейцар орчуулгад “захиран чиглүүлэх” функц чухал болохыг дурдсан (А.Д. Швейцар. Перевод и лингвистика М.1973). Гэхдээ захиран чиглүүлэх үүрэг нь ихээхэн өргөн хүрээтэй гэж үзээд хэл, соёлын ялгаанаас үндсэн өөр хэлбэр, хэллэгийг ч хамааруулах нь их байдаг.

For the first time she called him by his first name.
Она в первые назвала его на ты.
Тэр намайг анх удаа нэрээр минь дуудав.

2. Эквивалент харьцааны II хувилбар:

Эх ба орчуулгын агуулгын нийтлэг тал нь хэлний хэрэглүүрийн нийтлэг талд үндэслээгүй байх хувилбар.

He answered the telephone.
Он снял трубку.
Тэр утсаа авав.
You are not fit to be in a boat.
Тебя нельзя пускать в лодку.
Чи завинд сууж болохгүй.
You see one bear, you have seen them all.
Все медведи похоже друг на друга.
Энэ баавгайг л харсан бол бүгд адил.

Эдгээр жишээнээс хийх дүгнэлт гэвэл илэрхийлэх хэлбэр нь өөр боловч үүсэх ассоциац төсөөтэй бол эх ба орчуулгын эквивалент чанарын тухай ярьж болно гэсэн хэрэг юм. Тэгэхдээ эквивалент чанарын энэхүү тохиолдол нь уг зүйлийн талаар нэмэлт мэдээлэл өгч “тухайн байдлыг идентификац” хийж байгаагаар өөр юм. Гэхдээ тухайн байдлыг дүрслэх олон хэлбэр байна.

Он хорошо сохранился - Он выглядит моложе.

Илэрхийлэх хэлбэр нь өөр ч “цаад байдал” нэг болохыг үндэслэн эквивалент гэж үзэх боломжийг дараах жишээгээр дахин харуулж болно.

Somehow she tried the words.
“He looked all right in spite of being tall.”
Почему то она медленно подбирала слова-он показался уродом, несмотря на высокий рост.
Тэрээр үгээ зөөж ядан хэлсэн нь: “Тэрээр зэгзгэр өндөр биетэй ч ердийн л харагдаж байсан.
Будсан газрын талаар анхааруулахад:
Осторожно, окрашено.
Wet paint.
Prenez garde a la peinture г.м. олон хэлбэрээр илэрхийлдэг нь нэг байдлыг өөр өөр аргаар дүрслэхийн жишээ болно.

Наполеоныг “The man of destiny”, Велингтон герцогийг “The iron duke”, Шотландыг “The land of cakes” гэдэг нь монгол, орос хэлэнд өөр хэлбэрээр буух юм.

3. Эквивалент харьцааны III хувилбар:

Эх ба орчуулгын үгсийн сан, өгүүлбэрийн бүтэц ялгаатай, өгүүлбэрийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн холбоог хадгалах байдлаар бүтцийн хувиргал хийх боломжгүй боловч харилцааны зорилго ба байдал, уг байдлыг тодорхойлох нийтлэг ойлголтыг хэвээр дамжуулах боломжтой хувилбарыг хэлнэ.

Scrubbing makes me bad-tempered.
От мытья полов у меня характер портится.
Угааж цэвэрлэнэ гэхээс толгой өвдөх юм.
That will not be good for you.
Это может для вас плохо кончиться.
Энэ ч танд сайн юм болохгүй дээ.

Гэхдээ “Scrubbing makes me bad-tempered” өгүүлбэрт А нь Б-г өдүүлж байгаа бол орос болон монгол өгүүлбэрт каузацын утга идэвхгүй хэлбэрээр илэрнэ. Ийм нөхцөлд эх болон орчуулгын харьцааг тэнцүү чанар, захирагдах ёс, кондродиктар харьцаа, харилцан огтлолцох харьцааны түвшинд авч үзнэ (Nida. E. Toward a science of translating Z. 1964). Энэ талаар хэд хэдэн хувилбар байж болно.

1. Байдлыг тодорхой дүрслэх түвшин:

Энэ тохиолдолд тухайн байдлыг илэрхийлэх “эксплицит” түвшинг гол болгоно. Эх бичвэрт чухалчилсан зарим шинжийг орчуулгад “орхих”, өөр шинжээр орчуулах явдал байна. Жишээ нь:

На дворе гроза собирается.
Le temps est a e'orage.

Франц өгүүлбэрт “Temps” нь утга зүйн хувьд илүүц юм.

Christine Francis glanced at her wrist watch.
Кристин Фрэнсис взглянула на часы.

Энд “wrist watch” буюу “бугуйн цаг” гэдэг хэллэгийн “бугуйн” гэдэг нь утга зүйн хувьд илүүц юм.

2. Шинж байдлыг нэгтгэн илэрхийлэх арга

Салангид шинж тэмдгийг нэгтгэн тодорхой утга илэрхийлэхэд хэл бүр өөрийн хэм хэмжээний хүрээнд захирагдана. Ийм хэллэг нь харь хэлээр харилцагч хүнд “зүйд нийцэхгүй мэт” бодогдох нь ч бий.

He was thin and tentative as he slid his birth certificate from Puerto Rico across the desk.

Энд байнгын (thin буюу туранхай), түр зуурын (tentative буюу эргэлзсэн тээнэгэлзсэн) шинжийг “and” холбоосоор нэгтгэн илэрхийлсэн нь “учир зүйд” төдийлөн нийцэхгүй мэт байна.

Дараах хоёр хэллэгийг харьцуулахад ч үл хорших шинжийг хамтатган илэрхийлсэн нь сонин юм.

It is a good horse that never stumbles.
Конь о четырёх ногах и то спотыкается.

3. Харилцааны чиглэл.

Энэ нь субъект ба объектын харилцаанд зонхилон хамаарна. Тухайлбал:

An intruder must have placed the ladder.
The ladder must have been placed there by an intruder.
Профессор принимает экзамен у студентов.
Студенты сдают экзамен.
От морозовской дивизии половина осталась.
La division morosov a perdu la moitie decision services effectifs.
Illumination portait bien son nom de bataille, l’abbe marignan.
Аббату Мариньяну очень подходила его войнственная фамилия.

Субъект-объектын харилцаа өөрчлөгдсөнөөр үйлийн чиглэл (вектор) өөр болно. Ингэснээр илэрхийлж байгаа мэдээллийн коммуникатив бүтэц хувирна. Сөрөг үнэлгээг эерэг болгох гэх мэт хувиргал хийн субъект ба үйлийн харилцаанд өөрчлөлт оруулдаг.

Энэ хэцүү асуудал шүү - Энэ асуудлыг шийдэхэд хялбар биш.
Он всегда об этом помнит - Он никогда об этом не забывает.
Мы все время сидим дома - Мы никуда не выходили.
The mentality and the methods of these ‘world conquerors’ need little comment.
Умонастроение и методы этих завоевателей не требуют пространных комментариев - Ертөнцийг эзэгнэх гэсэн эдгээр хүмүүсийн хүсэлт зорилт, аргыг ойлгож ядах юм алга.

4. Мэдээллийн зарим шинжийг цэгцлэн багцлах.

Нэг агуулгатай мэдээллийг нь өөр өөрөөр цэгцлэн илэрхийлж болно.

Remarkable constitution, too and lets you see it: Great yachtsman.
Он отличный яхтсмен, великолепно сложен и умеет это показать.

Зарим нөхцөлд шинж тэмдгийн байрыг сэлгэн орчуулах нь ч байдаг.

I haven’t had a joint with you, old man, since we went up to Carmarthen Van in that fog the year after the war. Remember?
Помнишь, как мы взбирались в тумане на Кармартен Вар сразу после войны? Это была наша последняя прогулка с тобой, старина.
Хөгшин минь дайны дараах битүү манантай өдөр Кармартен Варт гарснаа санаж байна уу? Тэр цагаас хойш чи бид хоёр уулзалдсангүй шүү дээ.

5. Эквивалент чанарыг хангах дөрөв дэх түвшин бол эх ба гадаад хэлний мэдээллийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн нийтлэг байдал төдийгүй эх ба орчуулгын өгүүлбэр зүйн бүтцийн болон үгсийн сангийн харьцангуй нийтлэг чанараар тодорхойлогдоно.

I told him what I thought of her.
Я сказал ему свое мнение о ней.
Би түүний талаар юу боддогоо өөрт нь хэлсэн.
He was never tired of old songs.
Старые песни ему никогда не надоедали.
Тэрээр ардын дуунаас уйдах нь үгүй.
It is very strange this domination of our intellect by our digestive organs.
Странно, да какой степени пищеварительные органы властвуют над нашим ресурсом.
Ходоод маань оюун ухаанаа ингэтлээ захирдаг бол хачирхалтай юм.

Эдгээр тохиолдолд мэдээллийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн нийтлэг тал нь утга зүйн эквивалент чанарыг хангах гол нөхцөл болохын дээр эх ба орчуулгын өгүүлбэр зүйн бүтцийн нийтлэг тал ихээхэн үүрэгтэй байна. Өгүүлбэр зүйн бүтцүүдийн нийтлэг тал үгсийн сангийн нийтлэг талд үндэслэнэ. Гэвч онцлог тохиолдол байж болохыг дараах жишээгээр нотолж болно.

He killed two birds with one stone.
Он убил двух зайцев одним ударом.
Тэр нэг сумаар хоёр туулай бууджээ.

Эх ба орчуулгын бичвэрийн өгүүлбэр зүйн бүтцийн нийтлэг тал чухал боловч эх сэдвийн логик утгыг бүрэн гаргахын үүднээс тодорхой өөрчлөлт хувиргал хийх болдог.

Experiences changed the ideas of this British officer. American airmen started the process of “brain-washing.” He saw them machine-gun a road full of refugees.

Энэхүү бичвэрийн бүтцийг үл өөрчлөн орчуулахад:

Опыт изменил образ мыслей этого английского офицера. Американские летчики положили начало процессу прозрения. Он видел, как они обстреливали из пулеметов дорогу, забитую беженцами.
Үзсэн харсан нь энэхүү англи офицерын бодол санааг өөрчлөв. Америкчууд түүнд ухаан оруулсан юм. Тэд дүрвэгсдийн нүүж явсан замыг буудлаа.

Энэ сэдвийн логик утгыг бүрэн гаргахын тулд бичвэрийн бүтцийг өөрчлөх нь илүү оновчтой болно.

Опыт изменил образ мыслей этого английского офицера. Начало процессу прозрения положили американские летчики. Он видел, как они обстреливали из пулеметов, дорогу забитую беженцами.
Америк нисэгчид замаар нэг хөвөрсөн дүрвэгсдийг буудахыг хараад энэ англи офицер ухаан орох шиг болов. Түүний бодол санаа нь ч өөрчлөгджээ.

5. Утгын хувьд хамгийн дөт орчуулга бол бичвэрийн бүтэц, үгсийн сангийн хувьд нийтлэг төдийгүй үгсийн семантик бүтцийн хувьд нийтлэг орчуулга байдаг. Энэ бол орчуулгын эквивалентын дээд түвшин болно.

I saw him at the theater.
Я видел его в театре.
Би түүнийг театрт харсан.
The house was sold for 10 thousand dollars.
Дом был продан за 10 тысяч долларов.
(Харин байшинг 10 мянган доллараар худалджээ гэвэл ялгаатай юм.)
He felt sure we should both fall ill.
Он был уверен, что мы оба заболеем.
Одоо ч хоёулаа өвдлөө дөө гэж тэр бодож байв.

Орчуулгын эквивалент чанарыг авч үзэхэд энэ нь юуны өмнө хэлний нийтлэг шинжтэй (универсаль) холбоотой, тэрхүү нийтлэг шинжийн чухал үндэс нь хэлний утга зүйн систем болох нь тодорхой байна. Семантикийн түвшинд эквивалент, инвариант чанарыг хангах явдал нь зөвхөн үг, өгүүлбэрийн түвшинд төдийгүй дискурсийн түвшинд авч үзэж боловсруулах асуудал болно.