Орчуулагчдын гаргадаг нийтлэг дутагдлын заримаас өгүүлбэл…

Эх сурвалж: www.greenbough.mn

Энэтхэг-европын язгуурын хэлэнд төлөөний үгийг их элбэг хэрэглэдэг. Манай албан аппаратынхан төдийгүй сонин сэтгүүл, радио, телевизийн газарт ажилладаг орчуулагчид гадаад хэлнээс орчуулга хийхдээ төлөөний үг л байвал монголоор заавал төлөөний үгээр оноож хөрвүүлдэг зуршилтай болчихжээ. Тэгвэл найруулгазүйн үүднээс авч үзвэл төлөөний үгийг манай хэл тэр бүр тэвчдэггүй юм. Жишээлбэл, “Дорж хонио хариулж явав. Тэгтэл уулын араас чоно бууж ирж яваа харагдав” гэсэн хоёр өгүүлбэрийг орос, англи юмуу франц хэлээр орчуулах гэвэл хоёр дахь өгүүлбэрт өгүүлэгдэхүүнийг нь заавал он, he, il гэсэн төлөөний үгээр орчуулж таарна. Яагаад тэр вэ гэвэл эхний өгүүлбэр нь өнгөрөн үргэлжлэх цагт байгаа бол дараагийн өгүүлбэр нь өнгөрөн төгссөн цагт байна. Монголоор дээрх хоёр өгүүлбэрийг “Доржийг хонио хариулж явтал уулын араас чоно бууж ирж яваа нь харагдав” гэж нийлмэл өгүүлбэрээр ч илэрхийлж болно. “Дорж хонио хариулж явав. Тэрбээр уулын араас чоно бууж ирэхийг харав” гэж найруулах юм бол сонсголон нь их онцгүй дуулдаж байгаа биз. Хотын хүүхэд үүнийг ойлгох нь ойлгоно. Тэгтэл аливаа нэг хөгжсөн хэл бол ганцхан “ойлголт”-оор хязгаарлагддаггүй гэдэг байх аа. Жинхэнэ монгол хэлээ мэддэг хүнд бол саяхь хоёр өгүүлбэр махчилсан орчуулгын маягтай соностоно. Махчилсан орчуулгаар аргацаана гэвэл монгол хэлний ёсзүй алдагдана. Хэлний зүй тогтоол, ёсзүй алдагдвал тэр хэлний амин сүнс үгүй болно. Амин сүнс нь үгүй болохоор ямар ч хэл мөхөх тийшээ ханддаг жамтай. Үүнийг орчуулагчид ер хайхардаггүй нь гаслантай. Сонин сэтгүүл болон радио телевизийн үг ярианд тэр, тэрбээр, үүнийг түүнийг гэх мэтээр хэрэглэх нь хирээс хэтэрлээ. Гахай, нохой, хулгана, зурмыг хүртэл тэрбээр, тэрээр, тэдгээр гэж бичдэг болсон байна. Хүүхдэд зориулж гаргасан “Сэтгэхүй хөгжүүлэх сорилтууд” гэсэн номд яг тэгж бичсэн байгаа шүү.

Сонгодог бичгийн хэлний дурсгал бичгүүдэд болон манай нэрт зохиолчид, дуун хөрвүүлэгчдийн зохиол бүтээлд төлөөний үгийг тун цөөхөн хэрэглэсний жишээ гэвэл аль нэг хүний нэрийг дурдлаа гэхэд дараагийн өгүүлбэрт уул хүний нэрийг давтаж хэлэх юмуу, эсвэл монгол хэлний найруулга зүйн үүднээс давтаж хэлэхгүй өнгөрөхөд, өөрөөр хэлбэл, өгүүлэгдэхүүн хэрэглэхгүй байхад сайхан соностоод, ойлгогдоод байдаг үй түмэн жишээ бий.

Нэр үгэнд олон тоог заах дагаврыг мөн л махчилсан орчуулгын гайгаар хамаа намбаагүй хэрэглэдэг болжээ. Би энд цөөвтөр жишээ хэлье. Саналууд, ажлууд, эхлэлүүд, ярилцлагууд, удирдлагууд гэх зэргээр ярьж бичих болсон байна. Тэгвэл монгол хэлний үг бүтэх зарчмын үүднээс үзвэл, жишээлбэл, хурал удирдаж байгаа хүн санал байна уу? гэж уг хуралд оролцож буй улсаас асууна уу гэхээс биш саналууд байна уу? гэж асуудаггүй. Санал, ажил, эхлэл, асуулга, ярилцлага, удирдлага гэдэг үгүүд бол хийсвэр нэр бөгөөд монгол хэлний дотоод ёсзүйн үүднээс олон тооны утгыг өөртөө шингээж байдаг юм. Тэгвэл, сонин сэтгүүл, радио телевизээр, тэндхийн удирдлагууд тийм зочныг хүлээж авлаа гэх зэргээр ярьж бичдэг болсон байна. Удирдлагууд гэдэг нь удирдах хүмүүс гэсэн санааг хэлж байгаа бололтой.

За бас, тооны нэрийн ард орж буй нэр үгэнд олон тооны дагавар залгадаггүй. Тэгтэл гуч гаруй хонинууд гэж ярих болсон байна. Монгол хэлний өвөрмөц зүй тогтоолоор бол, сүрэг хонио ч ганц тооны хэлбэрээр хэлдэг. Дээр би “Дорж хонио хариулж явлаа” гэсэн өгүүлбэр эш татсан. Дорж ганцхан хонь хариулж яваагүй нь ойлгомжтой биздээ. Хэрэв ганцхан хонь хариулбал хөтлөж явах байлгүй.

Түүнчлэн, элдэв, хэдэн, хамаг, өдий төдий, өөр, ондоо, долоон жорын, есөн шидийн, эдгээр, тэдгээр, олон, мэр сэр гэх зэрэг үгийн дараах нэр үгийг заавал нэг тооны хэлбэрээр хэрэглэдэг. Иймэрхүү үг үй түм шүү дээ. Тэр бүрийг энд тоочих арга алга. Гадаад хэлнээс орчуулсан нэг зохиолд , “түүнд бүх өдрүүд нь нэг хэвийн санагддаг”, “өдрүүд нэг нь нөгөөтэйгөө адилхан байдаг” гэх зэрэг өгүүлбэр гарч байна. Уг нь бол “тэр хүнд өдөр хоног нь өнгөрч өгөхгүй хэцүүхэн байгааг” хэлэх гэсэн шиг байгаа юм. Энд өдрүүд гэдэг үгийг өдөр хоног гэж хэлсэн бол арай дээр байж дээ. Зарим тохиолдолд хоршоо үгийн хэлбэрээр их, олон гэдгийг зааж болдог нэг онцлог монгол хэлэнд байх шиг байна. Ажил төрөл барагддаггүй ээ гэвэл их ажилтай байгаа хүн юм байна гэж ярилцагч этгээд нь ойлгоноо доо. Үүн лүгээ адил “ажил явдал” гэвэл ганцхан ажил биш гэдэг нь мэдээж хэрэг биздээ.

Үүнийг залгуулаад хэдэн эрээвэр хураавар юм хэлье.

-Нөхцөл бүрдэв, боломж бүрдэв гэдэг хэллэгийг монгол хэлний сэтгэхүйгээр бол эерэг утгаар хэрэглэх ёстой баймаар. Тэгвэл зурагтаар “гал түймэр гарах нөхцлийг бүрдүүлэв” гээд ярьж байна лээ. Ингэж хэлэхээр гал гараасай гэсэн утгатай болчихож байх шиг.

-Ямар нэг асуудлыг шийдэж чадалгүй хойшлуулав гэсэн санааг “нээлттэй үлдээв” гэж сонин хэвлэлд бичих болсон байна. Энэ чинь ёстой л махчилсан орчуулгын сонгодог жишээ мөн дөө.

-Цаг уурын мэргэжилтэн зурагтаар “хүйтэн эрчимжэв”, “бүх аймагт цасан бүрхүүл тогтов” гээд л Монгол даяар зарлаж байна лээ. Цаг агаарын элдэв үзэгдлийг нүүдэлчин монголчууд шиг яг оноож хэлдэг өөр үндэстэн бий болов уу? Хүйтний эрч чангарав, бүх нутаг цасанд дарагдав гэж хэлэх гэхээс хэл нь татаад байдаг юм байх даа. Бас, хонь эрчимтэй хургаллаж байна гэж ярих болсон. Шидрүүн хургаллах гэж манай малчид хэдэн мянган жил яриад заншчихсан юм шүү дээ.

-Бас цагдаагийнхан “согтуучуудын барилт нэмэгдэв” гэх зэргээр ярих болсон. Үүнд “лт” гэдэг үг бүтээх дагаврыг ямар ч үгэнд хамаагүй залгаж болно гэж сонин хэвлэлийнхэн болон албан аппаратынхан үздэг болчихжээ. Энэ бол монгол хэлний яруу сонсголонд үнэхээр чих дүлийн гэрч юм шүү дээ. Цаагуураа бол архичин согтуу хүмүүс олноор баригдах болов гэж хэлэх гээд байгаа юм шиг. Баригдах, бадрах, өрнөх, баясах, ундрах гэх зэрэг үгийн эцсийн “х”-г хараад үйл үг гэж боддог бололттой. Тэгвэл Баясах, Ундрах, Бадрах гэдэг нэртэй хүн манайд олон бий шүү дээ. Арай үйл үгээр эцэг эх нь хүүхдэдээ нэр өгөөгүй байлгүй. Шинэ үсгийн дүрмэнд “х” дагавартай эдгээр үгийг үйлт нэр гээд бэлээхэн заачихсан байгаа шүү дээ. Эдгээр үгийг баясалт, ундралт, бадралт гэх зэргээр орчуулж бичихээс ч сийхгүй болжээ. Ийм нэг төөрөгдлөөс болж хэлний дотоод ёс зүй бас их алдагдаж байна шүү. “Баригдах гэдэг амаргүй ээ” гэвэл баригдах гэдэг үг маань энд өгүүлэгдэхүүн нь болж байгаа юм. Үйл үгийн эс тухайлах төлөв /инфинитив/ чинь монгол хэлэнд х-ээр төгссөн үгийг хэлж байгаа юм биш. Жишээ нь, хэлэх гэдэг үгийн хэлэ- нь эс тухайлах төлөв болж байгаа юм. Наад захын ийм ийм учир шалтгааныг орчуулга эхлэн оролдож байгаа нөхөд анхаардаг ч болоосой. Эх орноо хайрлана гэдэг чинь эх хэлээ бас хайрлахын нэр юм шүү дээ.

Юм бичдэг хүмүүсийг ганц нэг санаа авах болов уу гэж орчуулагчдын гаргадаг алдааны зөвхөн зах зухаас дурдахад ийм байна.

Тойтог овогтой Төмөрхүлэг

1944 онд Өвөрхангай аймгийн Тарагт суманд төрсөн. 1970 онд Москвагийн Олон Улсын Харилцааны Дээд Сургууль, 1984-1985 онд Францын Alliance Francaise-н Утга зохиолын дээд курс, 1988 онд Москвагийн Дипломатын Акедемийг тус тус дүүргэсэн. Түүхийн ухааны доктор цолтой.

1970-2004 оны хооронд Гадаад явдлын яаманд атташегаас элчин сайд хүртэл албан тушаал хашиж байсан бөгөөд Монгол Улсын ерөнхийлөгчийн зарлигаар Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд цол хүртсэн. 2004-2007 оны хооронд МУИС-ийн Түүхийн судалгааны хүрээлэнд, 2008 оноос хойш МУИС-ийн ОУХС-д багшилж байна.

Тэрбээр 1972 оноос утга зохиолын орчуулга хийж эхэлсэн бөгөөд Франц хэлнээс Вольтерийн “Жамаараа яваа ертөнц”, Д.Дидрогийн “Гэлэнмаа” роман, А.Камюгийн “Этгээд хүн”, Гийом де Рубрукийн “Монголын эзэнт гүрэнд зорчсон нь”, Монтескьегийн “Хуулийн амин сүнс” зэрэг гайхамшигт бүтээлүүдийг эх хэлнээ хөрвүүлсэн нэрт дуун хөрвүүлэгч билээ.