Уул уурхайн салбарын нэр томъёоны онцлог, орчуулга

Манай орны уул уурхайн салбарын үүсэл хөгжил нь 1922 онд байгуулагдсан налайхын нүүрсний далд уурхайгаас эхлэлтэй бөгөөд энэ салбар Монгол улсын эдийн засгийн тэргүүлэх салбар болон хөгжсөн.

Монголын улсын төр, засаг уул уурхайн салбарыг хөгжүүлэхэд байнга анхаарал тавьж ирсний дүнд зэс, хайлуур жонш, алт болон бусад эрдэс түүхий эд олборлох олон уурхайнууд бий болсон.

Монгол улс зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоон шилжих шилжилт гүнзгийрч олон улсын харилцаа асар хөгжиж соёл шинжлэх ухаан, аж ахуйн салбарт хүн төрөлхтөн хамтран ажиллаж, ахуй амьдралын авливаа асуудалаа зөвшин хэлэлцдэг болсон орчин үед нэг хэлнээс нөгөө хэл рүү шүлэг найраглал, эрдэм шинжилгээний ба шинжлэх ухааны хялбаршуулсан зохиол бүтээл, дипломат албан бичиг баримт, сонин хэвлэлийн нийтлэл мөн дээр нь Уул уурхайн салбарын нэр томъёог орчуулах шаардлага алхам тутамд гарч орчуулгын ажил нь хүн төрөлхтөний амьдралын жинхэнэ хэрэгцээ нэгэнт болжээ.

Шинжлэх ухаан техникийн улам хурдсаж буй хөгжлийн явцад өдий төдий шинэ ухагдахуунууд төрөн гарч түүнийг даган шинэ шинэ нэр томъёог эх хэлнээ буулгах шаардлага зайлшгүй гарч ирж байна. Монгол хэлнээ харь үгийг дараах тохиолдлуудад шууд авч хэрэглэнэ. Олон улсын чанартай нэр томъёо болгон тогтоосон буюу олон улсын түгээмэл нэр томъёог шууд авч хэрэглэдэг. Орчин үеийн шинжлэх ухааны нэр томъёоны системд ийм нэр томъёо голлох хувийг эзэлнэ.

Оросын нэрт эрдэмтэн О.Ф.Митрофанова шинжлэх ухааны нэр томъёо үг хэллэгийг жинхэнэ нэр томъёо, нэр томъёожсон үг гэж хоёр ангилж үзсэн байдаг. Үүнээс үндэслэн авч үзвэл япон хэл дээрхи уул уухайн салбарын нэр томъёонд англи хэл зэрэг гадаад хэлнээс зээлдсэн ормол үгс нь жихэнэ нэр томъёо, утга зохиолын хэлнээс авч хэрэглэсэн япон хэлний ханз үсгээр тэмдэглэгддэг үгс нь нэр томъёожсон үг болно гэсэн дүнэлтийг хийж болохоор байна. Жишээ:
Жинхэнэ нэр томъёо:
トルコ    Оюу
モリブデン    Молибден
グラファ イト    Бал чулуу
コークス    Кокс
ガス    Хий
ドラグライン    Алхагч экскаватор
ハンマクラッシャ    Алхан бутлагч
クラッシャ    Бутлагч
キッブル    Шанага
クレーン    Кран
ジグ    Тунгаагч машин
コールピック    Нүүсний лоом

Нэр томъёожсон үг:
精金広    Баяжмал
廃水    Хаягдал ус
変 成岩    Хувирмал чулуулаг
主断層    Гол хагарал
有毒ガス    Хорт хий
水 箱    Усны сав
大気圧    Агаарын даралт
水ため坑道    Усны түвшин
人工島    Хиймэл арал
電源    Тэжээлийн эх үүсвэр
変動    Хэлбэлзэл
貯炭    Нүүрсний агуулах
гэх мэт.

1.    Үгийн сангийн үүднээс таарч тохирох үг эх хэлнээсээ сонгон авч орчуулах

Энэ нь дүйцүүлэн орчуулах хамгийн түгээмэл бөгөөд сайн арга юм. Гэхдээ хэлбэр бүтцээрээ гадаад нэр томъёотой дүйхгүй монгол нэр томъёогоор орчуулах тохиолдол олонтой. Хэлний дотоод бололцоонд түшиглэн шинэ нэр томъёо үүсгэхдээ уг ухагдахууны агуулга зориулалтыг бодолцох хэрэгтэй байдаг. Жишээ нь:
Япон хэлээр    Монгол хэлээр    Англи хэлээр
遠隔制御    Агшин зуурын тэсэлгээ    Remote control
架空索道    Алсын удирдлага    Aerial rope way
一 斉発破    Агаарын дүүжин зам    Instantaneous blasting
自然通気    Байгалийн агааржуулалт    Natural ventilation
無支保採掘法    Бэхлэлтгүй олборлох арга    Open stopes
鎖かき寄せローだ        Гинжит конвейр    Chain conveyor
自走式機械    Зам шилжүүлэгч машин    Track moving machine
角度孔    Налуу цооног    Angular hole
脱着式ビット    Салдаг өрөм    Detachable bit
局 部通気    Туслах агааржуулалт    Auxiliary ventilation

2. Галигчилан буулгах

Монгол хэлний нэр томъёонд орос хэлнээс болон орос хэлээр дамжин орж ирсэн буюу галиглан буулгасан үгс нилээд байдаг.

Жишээлбэл: функц, техник, машина, металл, систем, коэффициент гэх мэт. Харин япон хэлнээс монгол хэлэнд галигчлан буулгагдсан нэр томъёо байхгүйг энд дурдах нь зүйтэй болов уу.

Энэ нь манай ард түмний зан заншил, сэтгэлгээ өвөрмөц онцлог ялгаатай, хөгжлийн түвшин эрс өөр, мөн 1990-д оныг хүртэл тус улстай тогтоосон бүх талын хэлхээ харилцаа маш сул байсан зэрэг учир шалтгаантай холбоотой юм.

Япон хэлний уул уурхайн салбарын нэр томъёоны хувьд англи хэлнээс зээлдсэн нэр томъёо нилээн байдаг. Энэ дотроо япон хэлнээ орчуулагддаг буюу эх хэлнээсээ бий болсон нэр томъёо байсаар байтал гадаад хэлнээс зээлдэн хэрэглэх явдал ч элбэг тохиолддог.

Мөн япон хэлнээ буулгагдаж орчуулагдахгүй нэр томъёонууд ч бас байх ба эдгээр үгнүүд утга, дуудлагаа хадгалан үлдэж ихэнхдээ япон хэлний катакана үсгээр галиглан буулгагддаг. Жишээлбэл:
Япон хэлээр    Монгол хэлээр    Англи хэлээр
ハンマクラッシャ    Алхан бутлагч    Hammer crusher
テーブル    Баяжуулах ширээ    Concentrating table
ブル ドーザ    Бульдозер    Bulldozer
タングステン    Вольфрам    Tungsten
カー ド    Газрын зураг    Map
バックラッシ    Зай завсар    Clearance
クレーン    Кран    Crane
スケール    Маштаб    Scale
トランス    Трансформатор    Transformer
アルミニウム    Хөнгөн цагаан    Aluminum
ショベル    Шууд утгуурт экскаватор    Shovel

3. Хуулбарлан үгчлэн орчуулах

Монгол хэлний нэр томъёоны орчуулгад, ялангуяа шинээр орж ирж буй нэр томъёог үгчлэн орчуулахад энэ арга өргөн хэрэглэгддэг нь харагдаж байсан. Энэ нь нийлэмж үгээс бүрдсэн нэр томъёог орчуулахад ихэвчлэн хэрэглэгдэж байна.
   
Энэхүү дипломын ажлын хавсралтанд ашигласан үгийн 40 гаруй хувь нь энэ аргаар орчуулагдсан болно. Жишээлбэл:
Япон хэлээр    Монгол хэлээр    Англи хэлээр
亀裂密度    Ан цавын нягт    Fracture density
荷卸し高さ    Асгалтын өндөр    Height of dumping
完全機 械化    Бүрэн механикжуулах    Full mechanization
火山岩    Галт уулын гаралтай чулуулаг    Volcanic rocks
通気夫    Гал сөнөөгч    Fireman
揮 発分    Идэмхий бодис    Volatile matter
加工充当炭    Коксжуулах нүүрс    Coal for cokeny
傾斜立抗    Налуу уурхай    Inclined shaft
穿孔部    Өрмийн толгой, үзүүр    Boring head
含水層    Ус агуулагч давхарга     Water bearing strata
鉱区    Уурхайн талбай    Mining area

4. Үгсийн сангийн бололцоотой хоёр хувилбарын аль нэгийг нь сонгон авах

Монгол хэлний нэр томъёонд энэ аргаар орчуулагдан хэрэглэгдэж буй үгс байдаг бөгөөд хоёр хувилбарын нэг нь гадаад үг байдаг онцлогтой. Жишээлбэл:
Япон хэлээр    Монгол хэлээр    Англи хэлээр
Зануу (алеврит)    シルド岩    Siltstone
Тор (решетка)    グリズリ    Grizzly
Хийн бөөгнөрөл (концентраци)    ガス集積    Gas concentration
Хийн тулгуурт өрөм (каретка)    作孔車    Jumbo
Цахилгаан бялт (детонатор)    点火器    Electric detonator
Бункер, хадгалах сав    バンカー    Hopper
Дамжуулга (конвейер)     運搬機    Conveyor

5. Нэр томъёоны бүтцийн нэг хэсгийг үгчлэн орчуулж, нөгөө хэсгийг галиглан буулгах

Энэ аргыг ашиглаж буулгах буюу орчуулсан нэр томъёо уул уурхайн салбарын нэр томъёонд цөөнгүй тааралдана.
Жишээлбэл:
Япон хэлээр    Монгол хэлээр    Англи хэлээр
非出半径    Асгалтын радиус    Discharge radius
ブ リケット工場    Брикетийн үйлдвэр    Briquette factory
鎖かき寄せローだ    Гинжит конвейр    Chain conveyor
不活性物質    Инерт бодис    Inert substance
製 鉄所    Металлургын үйлдвэр     Metallurgical plant
メタンガス検知装置    Метан хэмжигч    Methane detector
粉末や金    Нунтаг металлурги    Powder metallurgy
急結セメント    Түргэн хатах цемент     Quick-setting cement
鉱 山技師    Уул уурхайн инженер     Mining ingener

Шинжлэх ухааны хэлэнд харь хэлнээс зээлдэн авсан үг байх нь жирийн үзэгдэл боловч хэр хэмжээнээс хэтэрч уншиж бичихэд бэрхшээлтэй байвал зүй ёсны хэрэг хэмээн үзэж болохгүй юм. Манай улс дэлхийн улс түмэнтэй нээлттэй харилцаатай болсноор улс төр, эдийн засаг, худалдаа үйлчилгээ, техник, шинжлэх ухааны салбарт англи, орос болон бусад хэлний олон арван үг орчуулагдан, мөн шууд орж ирсэн нь нэг талаар монгол хэлний үгсийн санг баяжуулах чанартай боловч харь хэлний үгс өөр өөр утга агуулгаар хэт замбараагүй орж ирэх нь сөрөг үг дагавартайг үгүйсгэх аргагүй.

Нэр томъёог монгол хэлнээ үнэн зөв орчуулахын тулд дараах гурван зүйлийг ямагт анхаарч байх хэрэгтэй. Үүнд:
•    Нэр томъёо хам сэдэвтэйгээ харилцан шүтэлцээтэй байдаг онцлогийг мэдэх.
•    Нэр томъёо орчуулагддаг үндсэн аргыг сайтар судлан, шинжлэх ухааны салбарын монгол нэр томъёоны гүн бат мэдлэгтэй байх.
•    Монгол хэлнээ байгаа ойролцоо утгатай үг хэллэг нэр томъёоноос чадварлаг сонгож авах, шинээр нэр томъёо зохиож өгөхдөө хамгийн үр дүнтэй аргыг шилж сонгож чаддаг байх зэрэг багтана.

3.2. Уул уурхайн салбарын нэр томъёоны бүтэх арга зүй

Ихэнх тохиолдолд нэр томъёо нь дан ганц үгээр байж болохоос гадна “нийлмэл үг, нийлэмж үг, хураасан нийлмэл үг, тодорхой үг, эсвэл Грек, Латин хэлний үг бүтэх зүй тогтол зэргээс бүтэж болдог билээ.

Уул уурхайн салбарын нэр томъёо бүтэх үг хэллэгт нийлмэл үг болон Грек, Латин хэлний үгсийн сангийн орсон үг маш цөөн бөгөөд уул уурхайн салбарын нэр томъёо үг хэллэгийн ихэнх хувь нь нийлэмж үгээс бүрдсэн болохыг судалгааны ажлын хавсралтаас харж болно мөн дан үг тодорхой хувийг эзэлж байгаа юм.

Нийлэмж үг судалсан үгийн 80 хүртэлэх хувийг эзэлж байгаа болно.
Жишээлбэл:
Агшин зуурын тэсэлгээ    一斉発破    Instantaneous blasting
Ан цавын нягт    亀裂密度    Fracture density
Ашигт малтмалын хууль    鉱業法    Mining law
Ашигт малтмалын орд    鉱床    Mineral deposit
Ачаалалгүй ажиллуулах    無荷重運転    No-load running
Бөөнөөр олборлох    一括採掘    Bulk mining extraction
Байгаль орчны чанарын стандарт    環境基準    Environmental quality standard
Галт уулын гаралтай чулуулаг    火山岩    Volcanic rocks
Дулааны алдагдал     熱損失    Heat loss
Дотоод хэрэглээ    山元消費    Intermal consumption
Ерөнхий инженер    上級技師    Engeneer-in-chief
Илүү цаг    残業時間    Overtime
Налуу малталт    卸    Dip road
Нүүрс гаргах    切羽    Coal getting
Нүүрсний давхарга    石炭鉱床    Coal seam
Орд газрыг нээх    開坑    Opening of mines
Олборлолтын өртөг зардал    採掘費    Cost of mining
Туршилтын үйлдвэр    中間試験設備    Pilot plant
Ухалтын гүн     掘削深さ    Depth of dig
Уул уурхайн аж үйлдвэр     鉱業    Mining industry
Уул уурхайн компани     鉱業会社    Mining company
Хүнд орчинд баяжуулах    重選    Dense medium separation
Хөлдөөх аргаар уурхайн их аманд нэвтрэх    凍結式立坑    Shaft sunk by freezing
Хамгаалах хэрэгсэл    保安装置    Protective device
Цэвэр төмөрлөг    純金属    Iron fresh
Эрсдэлийн шинжилгээ    リスク分析    Risk analysis

Дан үг судалсан үгийн 20 хүртэлэх хувийг эзэлж байгаа болно.
  
Уул уурхайн ашигт малтмал Үнэт эрднэс чулуулаг зүйлийг жишээ болгон авч үзвэл:
Алт     金    Gold
Вольфрам    タングステン    Tungsten
Гөлтгөнө    石こう    Gypsum
Гантиг    大理石    Marble
Гялтгануур    雲母    Mica
Жонш     蛍石    Fluorite
Зэс     鋼    Copper
Занар     粘板岩    Slate
Кокс    コークス    Coke
Мөнгө     銀    Silver
Судал    鉱脈    Vein
Сувд     真珠    Pearl
Төмөр    鉄    Iron
Уран    ウラン    Uranium
Хар тугалга    鉛    Lead
Цагаан тугалга    すず    Tin
Шавар     粘土    Clay

Уул уурхайн техник технологийн нэр томъёонд голчлон хэрэглэгддэг мэргэжлийн үг хэллэгийг судалж байхад гарсан нэр томъёог дурдвал:
圧縮
あっしゅく    компрессор 　　　
インパクトラッシャ    　　　
いんぱくとらっしゃ    цохилтот бутлуур　　　　
ウインチ　　　　 　　　　　
ういんち    өргүүр　
ウォータガン　　　　　　　　
うぉーたがん    усан буу　
運炭機 　　　　　　　　
うんたんき    нүүрс ачих, зөөвөрлөх техник　
運搬車　　　　　　　　　　
う んぱんしゃ    уурхайн тэргэнцэр　
オーガ　　　　　　　　　　
おーが    далавчит шугаман өрөм　
押し出し方式とジブ　　　　
おしだしほうしきとじぶ    түрэх механизм болон сум　
回転 子　　　　　　　　　　
かいてんし    хүрд　
カッタ　　　　　　　　　　    нүүрс олборлогч комбайн　
貨物自動車　　　　　　　　
かもつじどうしゃ    ачааны машин　
キブル　　　　　　　　　　
き ぶる    саварт шанага　
キャタピラ　　　　　　　　
きゃたぴら    гинж　
鎖科挙背ローダ　　　　　　
く さりかきょせろーだ    гинжин конейр　
掘削機　　　　　　　　　　
くっさくき    экскаватор　
掘 削装置　　　　　　　　　
くっさくそうち    өрмийн машин
クラッシャ　　　　　　　　　
くらっしゃ    бутлагч　
クレーン　　　　　　　　　
くれーん    кран　
クローラ　　　　　　　
くろーら    гинж
コールピック　　　　　　　
こーるぴっく    нүүрсний лоом (зувок)
込め棒　　　　　　　　　 　
こめぼう    таслагч машин
作孔車　　　　　　　　　　
さっこうしゃ    хийн тулгуурт өрөм
ジク　　　　　　　　　　
じく    тунгаагч машин
自走式機械　　　　　　　　
じそうしききか い    зам шилжүүлэгч машин
ジャイレートリクラッシャ　
じゃいれーとりくらっしゃ    конус бутлагч
ショベル　　　　　　　　　
しょべる    шууд утгуурт экскаватор
振動ふるい　　　　 　　　　
しんどうふるい    чичиргээт шигшүүр
整形作業　　　　　　
せいけいさぎょう    хэрэгсэл
穿孔機　　　　　　　　　　
せんこうき    өрмийн машин
装置　　　　　　　　　　　
そ うち    төнөг төхөөрөмж
測定装置　　　　　　　　　
そくていそうち    хэмжих багаж хэрэгсэл
タイヤ式バケット掘削機　　
たいやしきばけっとくっさくき    хүрдэт экскаватор
脱着式 ビット　　　　　
だっちゃくしきびっと    салдаг өрөм
縦切カッター　　　　　　　
たてきりかったー    нүүрс огтлох машин
ダブルロールクラッシャ　　
だぶるろーるくらっしゃ    хос булт бутлагч
ダ ンプカー　　　　　　　　
だんぷかー    буулгагч машин
ドラグライン　　　　　　　
どらぐらいん    товруут өрөм (шарошки)
トランス　　　　　　　
とらんす    трансформатор
ブルドーサ゛ 　　　　　　　
ぶるどーざ    бульдозор
溶接機　　　　　　　　　　
ようせつき    гагнуурын аппарат
ローら式ビット　　　　　　
ろーらしきびっと　алхагч экскаватор
           
Энэ мэтчилэн уул уурхайн салбарын нэр томъёо, мэргэжлийн үг хэллэгийг ангилан тусгавал нэлээд ач холбогдолтой гэж үзэж Үнэт эрдэнэс, Техник технологи гэх зэргээр ангилалаа.

Эх сурвалж: orolmaa.ikhzasag.mn