-Монгол хэл бол хэлзүйнхээ талаас угаасаа залгамал учраас сунжруу байдаг байх. Чи өөрөө хэлний хүн энэ талаар сайн мэдэж байгаа. Ер нь бол миний ажигласнаар монголоор тун эвтэйхэн бууж байгаа нь голдуу хоршоо үг байдаг юм. Машин зашин гэлээ гэдэг шиг шахуу, гэхдээ юу гэж л орчуулганд зашин гэж оруулах вэ, өөр хэв маягийн хоршоо үг их орно, тэгэхээр нэг үг хоёр болж сунжрах гээд байдаг тал бий. Энэ талаас нь үзвэл яг орос эх, монгол орчуулга хоёрынхоо үгийг нэг бүрчлэн тоолоход монгол нь олон гарна. Гэхдээ аливаа хэлний хэмнэл гээд та нар хэлний хүмүүс ярьдаг даа. Монголоор маш сайхан товчхон хэлчих санаа гэж байна, орсоор бас цөөн үгээр илэрхийлчих зүйл ч гэж байна. Тиймээс хоёр хэлний онцлогийн л асуудал юм. Ер нь бол заавал монгол ч биш, аль ч хэлний орчуулга нь эхээсээ урт болдог гэдэг юм. Социализмаас өмнө бол харин орчуулгаа урт болгох өөр сонирхол бас байлаа шүү дээ. Хэвлэлийн хуудсаар шагнал тооцогдоно (инээв).
-Тэр ч бас нэг шалтгаан байж болох юм байна шүү. Ингэхэд таны хамгийн анхны орчуулга юу байв?
-Би анх “Гайхамшигт эгшин” гэж Оросын бага ястан, уулынхны түүх хувьсгалын сэдэвтэй нэг роман орчуулсан. 1972 онд гарсан бил үү дээ.
-Шууд анх л роман орчуулчихсан юм байна шүү дээ.
-Өө тийм, данхайсан юм байсан. Тэгж байж л нэг юм хөргөгчтэй болж байлаа шүү дээ. Бүр 69 оноос орчуулж эхэлсэн юм. Бид хоёр бол (Сүрэнхорлоо эгчийг хэлж байна) 70 онд суусан хоёр. Би өөрөө хэвлэх үйлдвэрт ажиллаж байсан болохоор (Гомбосүрэн гуай хэвлэлийн инженер мэргэжилтэй) ном хэвлэлтэд оруулах зам мөрийг нь овоо мэддэг байлаа. Түүнээс биш тийм ч амар хэвлүүлчихдэг биш байсан юм шүү.
-Зохиол орчуулаад хөргөгчтэй болно гэхээр тухайн үед бас орчуулагч нарт их дэмтэй бодлого байжээ дээ? Одоо бол орчуулагч нар борлуулахаа бодоод сайн ном орчуулахаасаа илүү гүйлгээтэй ном л сонгох болоод байх шиг.
-Хуучин бодлого гэхээсээ илүү Улсын систем байлаа л даа. Зохиолчид зохиолоо бичээд Намын Төв Хорооны үзэл суртлын хэлтэсээр ороод батлагдвал хэвлэгдэнэ. Хэвлэгдвэл улсаас шагналтай. Хамгийн өндөр шагналтай нь шүлэг. Яагаад гэвэл шүлгийн мөр бүрийг хоёр ч бил үү, дөрөв ч бил үү төгрөгөөр үнэлдэг юм. За тэгээд л богино үгээр айхтар гүн утга гаргадаг классик нөхөд бол авч өгнө шүү дээ. Ямар сайндаа
Нүүрс
Хар
Чулуу
гэж гурван мөр шүлэг бичиж байх вэ дээ.
-Мөр нь хоёр төгрөг юм бол энэ шүлэг чинь зургаан төгрөг авчхаж байгаа юм биш үү?
-Одоо тэгж л байгаа хэрэг юм даа. За тэр мөнгө нь ч яах вэ, би л шүлэг ойлгохгүй байгаа хэрэг байх л даа. Тэр үед тийм системтэй байлаа гэдгийг л хэлж байна. Ном хэвлэдэг, тэрийгээ шагнадаг, зарж борлуулдаг тогтолцоо. Одоо бол бүх юм урсгалаараа, орчуулагч, зохиолчдын хувьд “бор зүрхээрээ” гэдэг л үе болоод байна. Нэг үеэ бодоход харин “Хэвлэлийн үйлдвэрүүд” бол учраа олоод тогтчихлоо. Харин “Хэвлэлийн газар” гэдэг өөр юм. Зохиолчдын бүтээлийг худалдаж аваад өөрсдийнхөө эрсдэл, хөрөнгөөр хэвлүүлж борлуулдаг тийм Хэвлэлийн газрууд одооноос л бий болж эхлэх гэж байна. Гэхдээ борлуулалтынхаа талаар олигтой явж өгөхгүй байгаа бололтой. Тэр нь өнөө л манай “алдарт” дэд бүтэцтэй холбоотой юм. Тэгээд хөөрхий зохиолч, орчуулагч нар чинь өөрөө бичээд, өөрөө мөнгөөрөө хэвлүүлээд, өөрөө борлуулж л байна шүү дээ. Ийм тохиолдолд ямар юмных нь шагнал энэ тэр гэж байх вэ. Орчуулахаасаа өмнө өөрөөсөө “Чи чинь хэдэн цаастай билээ? Орчуулж дөнгөлөө гэхэд хэвлүүлж чадах уу?” гэж асуух л хэрэгтэй болж байгаа юм. За тэгээд хэвлүүлчихлээ гэхэд борлуулж чадах уу? Эсвэл зүгээр буяны ажил хийж байна уу? гэдэг асуудал бас гарна. Уг нь бол ном борлуулалтын тогтолцоо бол дэлхийн ихэнх улсад шийдэгдчихсэн л асуудал л даа. Манайд л төлөвшиж өгөхгүй байна. Манайд төлөвшихгүй байгаагийн гол шалтгаан нь зах зээл их бага байгаад оршиж байгаа юм. Сонгодог утга зохиол орчуулаад манайд таван зуун хүн унших уу, мянган хүн унших уу? Ийм тоон дотор яриа болж байгаагийн хувьд бизнес гэдэг зүйл бол хүч хөдөлмөрөө зараад түүнээсээ ашиг олох гэдэг утгаараа манай номын бизнесийн хувьд тохирохгүй байгаа юм л даа.
-Та нийтдээ хэдэн зохиолчийн бүтээлийг орчуулсан бэ? Уг зохиолч нартай нь уулзаж байв уу?
-Арван хэдэн зохиолчийн юмыг орчуулсан байдаг. Хэрэг дээрээ яг уулзсан хүн байхгүй, харин харьцаж байсаан. Түрүүн би хэллээ дээ, хамгийн анх орчуулсан “Гайхамшигт эгшин” роман гэж. Тэр романы зохиолч нь хуучнаар Зөвлөлтийн Кабардин-Балкар гэж АССР-ийн зохиолч Алим Кишаков гэж хүн байсан юм. Түүнд захиа бичиж, зохиолыг нь орчуулъя хэмээн өөрөөс нь авч байлаа. Бас “Арбатын хүүхдүүд”-ын Рыбаков байна. Би яг өөрөө уулзаж чадаагүй, харин сүүлд энд Нью-Йоркт байхад нь манай дүү уулзаж, “Арбатын хүүхдүүд”-ийн сүүлийн хоёр ботийг нь орчуулах эрхийг миний өмнөөс худалдан авч байсан. Би бас захиа бичиж, Рыбаков ч надад орчуулах эрхээ олголоо гэдгээ мөн бичгээр ирүүлж байв. Өө тийм, биеэр уулзсан нэг зохиолч байгаа юм байна. Тэр бол тийм нэртэй зохиолч биш. Өчигдөр та бидний ярьж суусан “Хаан загас”-ыг бичигч Астафьев бол Красноярск орчмын хүн юм. (Өчигдөр ярьж суусан гэдэг нь Гомбосүрэн гуайн орчуулгыг бишрэн уншигч Вашингтоны Монголчуудын Холбооны Г.Ганзориг, балетмейстэр Өлзийсайхан бид Гомбосүрэн гуайтай хээр тухлан, “Хаан загас”-ынх нь орчуулгын талаар дэлгэрэнгүй ярилцсан тухайг хэлж байна) Түүнийг шүтэгч бас Красноярскийн Буйлов гэж нэг зохиолчтой би танилцаж, “Их нүүдэл” романыг нь орчуулж байлаа. Москвад байхдаа манайхаар ирдэг байсан, Горькийд сурдаг байлуу даа? Тэр романыг нь хэвлүүлэхэд Астафьев хөдөөний, нутгийнх нь зохиолч юм гэж дэмжиж, өмнөх үг энэ тэрийг нь бичиж өгсөн байдаг. Тэгэхдээ их айхтар, Буйлов өөрөө бүтээлээ роман гэсэн, Астафьев бичихдээ “зохиолч өөрөө зохиолоо юу гэж нэрлэх нь дурын хэрэг, энэ бол роман биш ээ, зүгээр л бандгар ном байгаа юм” гэсэн байдаг (инээлдэв).
-Та уншигчийнхаа хувьд Оросын зохиолчдоос хэнийх нь хэлд илүү дуртай вэ?
-Нөгөө ёстой Чукчын үлгэрээр би бол читатель биш писатель (инээв). Үнэндээ тийм их уншсан хүн биш ээ. Орчуулсан хэдээсээ хэлэхэд их сонирхолтой нь Достоевскийн тэр хоёр романыг хараад байхад орос хэл хэрэг дээрээ тэр мянга найман зуун жар далаад оноос хойш өөрчлөгдөөгүй байгаа юм шүү. Ганц нэгхэн хэллэг, үг зэргийг тэр үед ийм утгаар илүү хэрэглэдэг байж л гэж хэлэхээр. Түүнээс утга зохиолын хэл нь хэв хэвээрээ байж байдаг. Горькийн алдарт гурвалыг уншсан, Горькийн хэл бол сайхан л хэл юм билээ. Чукчын үлгэрийг яагаад дурдав гэхээр Толстойн “Дайн ба энх”, “Анна Каренина” зэргийг яг барьж байгаад тухайлан уншаагүй л дээ. Бондарчукт найдаад киног нь үзчихдэг гэж байгаа. Толстойгоос яг бариад уншсан нь гэвэл “Воскресенье” байна.
-“Воскресенье”-г манайхан анх “Ням гариг” гэж орчуулсан гээд онигоо шиг нэг юм сонстдог. Харин хэвлэгдэхдээ “Сэхээрэлт” гэж гарсан байх аа.
-Тийм, “Сэхээрэлт” гэж орчуулсан. Тэр романыг уншихад бол Толстой бас л сайхан хэлтэй шүү. Толстойн дурсамж бас л их сайхан орос хэлээр сайхан бичигдсэн байдаг. За тэгээд энэ бүхнээс дүгнэхэд нөхөр Гомбосүрэн Оросын том том зохиолчдын хэлийг л сайн муугаар нь ялгаад дүгнээд байгаа хэрэг болох нь ээ дээ? (инээлдэв)
-Дээхэн, бараг арваад жилийн өмнө С.Галсан багш “Монгол хэлэнд совесть гэж үг байхгүй, яагаад гэвэл монгол хүнд совесть байдаггүй” гэсэн ярилцлага өгч байсан. Тохирох үг үнэхээр байхгүй гэж үү?
-Би чамд ярьж байсан даа, нэг толины С үсгийг хийсэн гэж. (Гомбосүрэн гуай Орос Монголын хоёр ШУА-ийн хамтарсан багийн төслөөр хийгдэж буй Орос-Монгол толины С толгойт үгсийг гардан аваад хийж дууссан тухайгаа өмнө ярьж байсан юм). Тэнд би “совесть” дээр нэг арван хэдэн үг тавьсан байдаг юм. Өөрөөр хэлбэл “совесть” гэдэг үг манай хэлний тэр арав гаруй үгийн санаануудаас өөртөө агуулсан мэт ойлгогдож байгаа. Тэр өнөө “ханш хунш” ч орно, “жудаг” ч орно, “хүний үнэр”, “хүний мөс” ч орно. Толин дээр бол тэр мэтээр боломжтой бүх үгсийг л тавьчих нь зөв юм л даа. Харин орчуулагчид яг тэр сэдэв дээр, тэр өгүүлбэрт ямар үг нь илүү дүйж байгааг өөрөө мэдэрдэг байх хэрэгтэй. Тэгээд л энэ дээр бол “жудаг” нь таарч байна, “жудаггүй нөхөр” гээд явъя гэх юм уу.
-Толь гэснээс манай Орос Монгол толинууд ер нь хир вэ? Та өмнө Орос зохиолчдын хэлний сайн мууг би үнэлэх хүн биш гэсэн утгатай зүйл хэлсэн, Орос-Монгол толины сайн мууг харин ч үнэлэх ёстой хүн нь бол танаас өөр хэн байх билээ?
-Толийг бол би маш идэвхтэй хэрэглэгч нь учраас дүгнэж хэлж болох юм. Чухам толь гэж ямар байх гэдэг том шаардлагын үүднээс үзвэл манай толинууд үнэндээ ядмаг л даа. Байхгүй үгийн тухайд бол ярилтгүй. Угаасаа тэдэн мянган толгой үгийн хүрээнд гээд хэлчхэж байгаа. Тэгээд ч толь зохиоход нэг амар юм нь орчуулж чадахгүй бол хаячхаж байгаа юм чинь. Ямар утга алдарна гэх биш, тэр муу үгийг нь хаячихдаг юм (инээлдэв).
-Буруу орчуулснаас тэр үг нь огт байхгүй байвал хэрэгт орохгүй юм аа даа?
-Харин тийм л болох гээд байна. Ер нь бол манай өмнө гарсан Лувсандэндэв гуай, Дамдинсүрэн гуайн толь зэрэг бол түүхэн үүргээ гүйцэтгэсэн, муу хэлэх арга байхгүй чухал толь мөн. Гэхдээ яг орчуулга гэсэн төвшнөөс хэрэглээд, тэр шаардлагын дагуу хараад эхлэх юм бол ядмаг болох нь мэдэгддэг юм. Ер нь угаасаа миний бодлоор бол манайд тользүй, толь судлал, толь хэрхэн зохиох гэж юм ерөөсөө хөгжөөгүй. Монгол-Орос 4 боть том толь гарлаа. Нөгөө хоёр Академийн маань төсөл. Их л олон үгтэй гэнэ. Тэгтэл толгой үг нь олон атлаа үйлдүүлэх хэвийг тусгай толгойд оруулсан байна. “Явах”, “явуулах” гээд л. Арай л “явуулагдах” гэж байгаагүй байх. Хэрхэн толгойлох ёстой вэ гээд ийм асуудлууд хир судлагдсан байдгийг би мэдэхгүй юм. Ямар ч байсан ойролцоо утгатай үг, эсрэг утгатай үгийн сайхан монгол толь бариад үг харчихъя гэхээр надад л лав олддоггүй. Танай хэлнийхэн л сайн мэдэх байх, тийм толь ер нь байна уу?
-Тользүйн тал дээр тантай санал нэг байна аа. Үнэхээр манайд үгийн сангийн судалгаа, ялангуяа тользүй зэргийг Монгол хэлзүйн судалгаатай нь харьцуулахад тийм ч сайнгүй. Ижил үг, ойролцоо үг, эсрэг үгийн утга зохиол, орчуулгад хэрэглэчихээр дорвитой томоохон толь ч гараагүй л байна.
-Уг нь тийм судар ном бэлэн байдаг бол мань мэтийн сонирхогч орчуулагч нарт л хэрэгтэй юм даа. Хэрэгтэй үгээ шүүрдээд л, тэндээсээ сонгоод л сууж байхад. Нэр томьёоны толь гэхэд л социализмын үед гарсан 3 боть, бас салбар салбараар гарсан жижиг дэвтрүүд байх. Тэр бол хэрэг болох нь болдог юм. Овоо хөгжиж эхэлж байсан юм аа даа. Тэгээд тэр чигээр нь хаячихсан. Энэ бүхэн орчуулагчдад өдөр тутмын бэрхшээл гэдэг нь болоод байна. Уран зохиол бол нэр томьёо гайгүй л дээ. Өөр юм дээр их хэрэг болно оо. Жишээ нь би саяхан Попперийн “Нээлттэй нийгэм, түүний дайснууд” номыг орчууллаа. Манай гүн ухааны нэр томьёо дээхэн овоо зүгширч байгаад тэгээд одоо бол бүр хаягдан хоцорчээ. Хараад тулгачих ном судар байхгүй болохоор чинь мань мэт нь одоо дээшээ харж байгаад л бүрхэгдүү өдөр бол нэг бүүдийсэн үг тавих, нарлаг өдөр бол өөдрөг үг тавьж байгаа юм шиг л хэрэг болох юм даа. Энэ мэтээр тользүй, нэр томьёоны судалгаа муу байх нь хэлэнд гадаад үг тэр чигээрээ орж ирэхийн гол шалтгаан, үүд хаалга нь болно. Учир нь олдохгүй, худлаа, оновчгүй монгол үг байснаас энэ чигээр нь тавьчихъя гэж сэтгүүлчид бодохоор.
-Орос хэлийг гарамгай эзэмшсэн, тэнд боловсрол олсон сэхээтэн атлаа та Монгол хэл, ялангуяа Монгол бичигт маш элэгтэй байдаг. Хойно боловсрол эзэмшсэн зарим хүн орос хэлийг эх хэлээсээ илүүд үздэг байсан тохиолдол Бал даргаас эхлээд бий. Таны хувьд Монгол бичгээ хамтад нь маш сайн эзэмшээд явсны хувьд тийм их элэгтэй байдаг уу?
-Би бол үнэндээ Монгол бичигт муу. Бичиж бол чадахгүй. Харин уншина. Гэхдээ мэдээж кириллээр илүү сайн уншина. Өөрийгөө бодвол кирилл нь амар л даа. Гэвч миний бодлоор бол Монголыг Монголоор нь үлдээх гол юм бол энэ хэл, бичиг, соёл юм. Мэдэхгүй юмныхаа дайсан байж болохгүй, мэдэх гэж оролдох хэрэгтэй. Монгол гэж хэн бэ гэхэд та бидний зарим нь хар үстэй, зарим нь шар үстэй, хамартай хамаргүйгээр хэмжихгүй л дээ. Хэлтэй юм уу, соёлтой юм уу, зан заншилтай юм уу гэдэг л Монгол эсэхийн хэмжүүр болно оо доо? Тэгэхээр хэлээ тээрэмдүүлчихгүй явах хэрэгтэй. Хэлээ тээж яваа юм нь бол Монгол бичиг. Дэлхий дээр 4 зүйл бичиг байна гэвэл тэрний нэг нь Монгол бичиг. Мянган жил, за мянгаа больё, Чингис хаан зарлигдан тогтоосон юм гэвэл дор хаяж 800 жил төр улсын хэргийг хөтлөөд, цаас бусад зүйл дээр бичээд ирсэн бичгээ бид сурах ёстой биз дээ. Тийм нэг өчүүхэн үндэсний үзлийн үүднээс л би энэ Монгол бичгийг их дэмждэг, залуусаа, ард түмнээ сураасай гэж бодож, захиж явдаг хүн. Яг тэр нэг үед үндэсний ухамсар сэргээд хүмүүс нэг их сайхан сурч эхлээд харамсалтай нь эргээд маш амархан унтарсан. Яг л ганц ямааны сүү шиг. Тогоо дүүрч нэг дэврээд л эргээд унасан шүү дээ. Шинэ бичиг үсэг сурахад чинь хүчин чармайлт хэрэгтэй л дээ. Хар аяндаа сурчихна гэж үгүй. Хүчин чармайлт хэрэгтэй болохоор чинь манайхан ухран пад. Тэгээд ер нь хэчнээн үзсэн ч гэсэн нөгөө өмнө үзсэн бичиг нь л илүү ойлгомжтой байх нь тодорхой л доо. Тэгээд сурмааргүй байгаагаа бас булзааруулж, элдэв худлаа шалтгаан тоочно. Энэ муу хог чинь бичдэг дууддаг нь огт таардаггүй, муухай үсэг гэнэ ш дээ гэх мэтээр золигтуулаад. Сайн юманд садаа мундахгүй. Ер нь бол ихээхэн бэрхшээл саадын дундуур л энэ Монгол бичиг гэж юм явж байгаа, яваагүй байгаа хоёрын дунд л байна даа. Манай өөдрөг сэтгэлтэй улс бол анх Монгол бичиг үзэж эхэлсэн цагаас, 1987 оноос байна уу, Даваасүрэн сайдын тушаалаас эхэлж бодоод дунд сургууль, дээд сургуулиар манай 1 сая гаруй залуус монгол бичигтэн боллоо л гэдэг. Нөгөөдүүл нь ингээд толгой дохиод байгаа нь мэдэж дохиод байна уу, мэл гайхаад дохиод байна уу гэдэг эргэлзээтэй.
-Гадаад Явдлын Яамны сайд байхдаа залуу ажилтнуудаа Монгол бичигт сургахын тулд доороос орж ирсэн өргөдлийг Монгол бичгээр бичиж ирвэл л гарын үсэг зурна хэмээн буцааж байсан гэж таныг сонссон. Энэ үнэн үү?
-Аа тэрийг сонсоо юу? Монгол бичигт сургах гэж янз бүрийн арга чарга хэрэглэж байсны маань нэг нь тэр юм. Хүн ер нь өөрт нь хэрэгцээ байж байж л юм сурна аа даа. Амьд хэрэгцээ бий болгохгүй бол сурч өгөхгүй. Тэгээд тэр өргөдөл чирэгдэл гэдэг бол яг хүний чухал хэрэгцээ учраас тэрийг нь Монгол бичгээр бичүүлж авдаг байсан юм. Тэгсэн яасан гэж бодно? Манай аваргууд нэг хүнээр л бичүүлээд байсан байгаа юм (инээлдэв). Манай яаманд байсан ганц хоёр сүрхий бичдэг улсаараа л шудруулаад байж. Тэгэхээр нь би бас аргаа өөрчлөөд “Хамаагүй ээ, хүнээр бичүүлээд ирж болно. Өөрөө наанаа хуул” гээд өөрөөр нь дэргэдээ махирлуулж хуулуулдаг болсон гэж байгаа. Тэгээд бас дугуйлан хичээллүүлдэг байлаа. Надаас хойш ямар тэгэх хүн байх биш, тэгээд унтарсан биз. Миний тэгж явсан нь л аягүй бол тодорхой зүйл ангитай онигоо болоод тарсныг чи сонсож дээ.
-Орост сэхээтнүүд их төгсдөг үед орос хэл хамгийн сайн хэл гээд л монгол хэл, бичгээ голдог байсан бол одоо англи хэл, латин үсэг шиг мундаг юм үгүй гэх болжээ?
-Даяаршаад дампуураад дуусахаар манайхан чинь бараг багийн хурлыг англи хэлээр явуулна гээд байгаа шүү дээ. Тэр “Цогц бодлого” гэдгийн анхны ноорог дээр 2021 он гэхэд төрийн үйл хэргийг англи хэлээр хөтөлнө гэж орсон байсан юм. Би тэгээд тэрийг тэгж цаашлуулж байсан, “За хотынхон ч нэг юм шунгинуулаад байх юм байгаа биз. Багийн ардууд хэцүүдлээ, хурлаа хийж чадахгүй нь” гэж.
-Нээрээ тантай хамт хүн хартай уулзаад явж байхад таныг 1988-1996 онд Гадаад Яамны Сайд байсан гэхээр хүн болгон нэг юм хэлэх юм аа? Дэлхийн банкны төлөөлөгч “тун эгзэгтэй үед сайд байжээ” гэж байсан, Конгрессийн нэг гишүүн “сонирхолтой” гэж тодорхойлсон, бас нэг нь “эмзэг, шилжилтийн” гэж байхыг сонслоо. Тэр үеэ та өөрөө тодорхойлбол ямар үг оноох вэ?
-Ухай, өөр ямар үг байна хэлээд бай даа.
-“Хэцүү”, “тодорхойгүй”, “бэлэн бус”, “шинэчлэлийн”, “ардчиллын”, “ноцтой”, “ярвигтай”...
-Наадуул чинь бол бүгдээрээ мөн. Мэдэхээсээ мэдэхгүй нь их үе юм даа. Орчин өөрчлөгдөөд, бүх юм шинэ. Буруу зөв шийд гаргаж байгаагаа зөн бэлгэ, муу совингоороо мэдэх үе ч таарна. Харх хүртэл усан онгоцоо живэх гэж байгааг мэдэрдэг гээ биз дээ? Гадаад бодлого дээр Монголын заяа их гэдэг юм. Арай ч нөгөө ганцаардлын зовлонд уначхаагүй. Сайхан унтаж байсан бол ганцаардлын аюулд ороход бүрэн бололцоотой үе байсан юм шүү. ЗХУ болон түүнийг тойрсон нэгдэл улс төрийн талаар ч байхгүй, эдийн засгийн талаар ч юун манийгаа байтугай болсон байдаг. Энэ хэцүү үед шинэ нөхөдтэй хурдан гар барилцаж авахгүй бол нөгөө ганцаардал гэж юманд “үнсэнд хаясан шалз мэт” хоцорвол хоцрохоор. Гэвч тэгээгүй. Тэгээгүйгээ одоо тэр үеийн хэдхэн хүний овсгоо залиар гэж бас дүгнэж болохгүй юм. Эрхбиш нэг жижиг улсын санаачилга гэж юм угаасаа байсан юм. Нөгөө айхтар социалист хүрээн дотроо байхдаа ч тэр ийш тийшээ хараад л, амьтан хүнтэй гар хөл барьчих гээд л, танайд уг нь гайгүй шүү гэсэн юм яриад л шунгинаад байна. Цаадуул нь манийгаа ойлгоно гэж жигтэйхэн. Энэ хөөрхий Сэсээрийн (СССР) саварт атгуулчихсан, яаж ч чадахгүй байгаа улс гэж мэдээд, бас цаадхаа задлах үүднээс маньд бас жаахан юм цухуйлгаж, үмхүүлэх ч бодлого байсан юм.
-Ардчилал гараад л АНУ-тай холбоо тогтоогоод л, одоогийн энэ байдалд амар хүрчихсэн мэт ойлголт байдаг. Гэтэл бас одоо эргээд харахад өнөөгийн Хойт Солонгос мэт болчиж мэдэх үе бидэнд байжээ дээ. Социализмын төгсгөл хэсэг рүү гэхэд манайхан аль хэдийн бас өөрийг эрэлхийлдэг болсон байсан гэж ярьж байгаа тань сонирхолтой төдийгүй, өнөөгийн залууст юу болж өнгөрснийг мэдэхэд чухал юм. Тэр үеийг эргэн нэг дүгнэж, гадаад харилцаагаа хэрхэн уян хатан зохицуулсан талаар ярьж өгөхгүй юу?
-Гэнэт нэг өдөр бүх юм тохиогоогүй юм аа. Гадаад бодлогын хувьд яривал ардчиллаас нэг 4 жил гаруйн өмнөөс таатай нөхцөл бүрдэж эхэлсэн юм. Тэр нь Горбачевтай холбоотой. Манайхан Горбачевыг бараг л тахин шүтэж баймаар шахуу баймаар байгаа юм. Оросууд бол муу хэлнэ л дээ. ЗХУ-ыг тараасан, Оросын хүчийг сулруулсан энэ тэр гээд орсууд дургүй байдаг л байгаа юм биз, тэрийг нь дуурайгаад манай зарим нэг хүн бас муу хэлэх гээд байгаа харагддаг юм. Гэтэл маньд тэр ямар хамаа байна аа? Үнэндээ бол Монгол улс биеэ даах, хувь заяаныхаа эзэн болох зам харгуй чухам тэр хүний л үед бүдэг боловч анхлан тавигдсан юм шүү дээ. 1985 оны 4 сард шиг бил ээ дээ, Перестройка-гаа эхлүүлж, бодлогоо “Улс төрийн шинэ сэтгэлгээ – Новое политическое мышление” гэж зарласан, эднийхэн бол “New political thinking” гэж байгаа байх. Тэр бодлогын хамгийн чухал санаа нь юу байв гэхээр Социалист орнууд нийтлэг эрх ашгаа бодох хэрэгтэй, гэхдээ өөр өөрсдийнхөө эрх ашгийг анхаарсан бодлого илүү явуулж болно гэсэн маягийн зүйл байв. Ер нь бол манийгаа “чи ойлгож байна уу, өөрийгөө бас бод” гэсэн маягтай. Тэгж байж нэг 1987 онд АНУ-тай дипломат харилцаа тогтоож байв шүү дээ.
-АНУ-тай дипломат харьцаа тогтоохгүй их удсанд хойд хөрш маань бас л нөлөөлж байжээ дээ?
-Вьетнамын дайнаар шалтгаалж далаад оны дунд үеэс наяад оны дунд үе хүртэл ЗХУ манайд АНУ-тай харилцаа үл тогтоохыг зөвлөж байсан нь хэрэг дээрээ “хориг”-ийн чанартай юм. Тэрнээс өмнө гол нь Чан Кай Ши-гийн садаа их байсан байдаг. Хожмоо перестройкагийн дараа бол бид өөрсдөө бас их удсаан, болоогүй. 1986 оны 1 дүгээр сард Шевернадзе гэж сайд Монголд айлчлав. Тэгээд ойр зуурын юм ярьж байгаад манай Дүүгээ сайд (тэр үеийн Гадаад хэргийн сайд асан Мангалын Дүгэрсүрэн гуайг хэлж байна. М.С.) “ер нь бид Америктай харилцаа тогтоох хэрэгтэй гэж үзэж байна” гэсэн маягийн хэлээд авсан гэж байгаа. Тэгсэн өнөө Шевернадзе харин “хэрэгтэй төдийгүй необходимо” гэж байсан гэж байгаа. Тэгж хэлүүлчхээд бас болоогүй бүтэн нэг жил өнгөрөөчихсөн гэж байгаа. Бид чинь их хашир байсан л даа. Нэгнээсээ аягүй л бол “Яг тэгж хэлсэн юм уу? Бичгээр ав, бичгээр ав” гэж байсан ч байж мэднэ (инээлдэв). За энэ наргиа ч яахав, би гол нь юу хэлэх гээд байна вэ гэхлээр 1990 оны тэр цоо шинэ орчинд ороход бас хөл алдаагүйн учир нь дэвсгэр юутай ч тавигдаж байсан юм. Би жишээ нь сайд болоод 1988 онд АНУ-д ирж Шульц гэж Төрийн нарийн бичгийн дарга байсантай уулзаж байлаа. Тэр үед чинь НҮБ-ын чуулганаар л нэг барууны сайд нартай уулзах боломж тохиодог байсан юм. Тэгээд л нөгөөдөхдөө бас ярина даа, “манайх өөрчлөлт шинэчлэлтийн бодлого явуулж байгаа, танайтай харилцаатай байхыг бодож байгаа” энэ тэр гээд л. Тэгээд тэр жилээ Бушийн засаг гарч ирээд Бэйкер Төрийн нарийн бичгийн дарга болсон юм. Бэйкертэй 1989 онд би уулзсан. Мань хүн хувь хүний талаасаа ч тэр Монголыг маш их сонирхдог, Монголд элэгтэй, Монгол-Америкийн харилцаанд маш чухал үүрэг гүйцэтгэсэн хүн дээ. Тэр нөгөө хүнд хэцүү үед Монголын зовлонг үнэхээр сайн ойлгож, гэтлэх арга замыг олоход их тус болж байсан. Бүр хэцүүдээд, хариугүй унах нь шүү гээд манай Бямбасүрэн Ерөнхий сайдыг яваад очиход 10 сая доллар өгөөд л явуулчхаж байсан юм даа. Төрийн нарийн бичгийн даргын мэдэлд ямар хэмжээний юм байна, тэр хэмжээгээр л тусална. Угаасаа өөрөө Буштай их дотно, шууд утасаар яриад л асуудлаа шийддэг байсан. Тэр үеийн 10 сая доллар гэдэг чинь агуу их мөнгө байлаа шүү дээ. За тэгээд товчдоо бол бид ганцаардаж болох байсан, ганцаардаагүйн шалтгаан нь бид бас хэд хэдэн чухал түнштэйгээ юутай ч гар хөл барилцаад авсанд байгаа юм. 1989 онд гэхэд л Японы Гадаад хэргийн сайд анх удаагаа Монголд айлчилж байлаа. Бид ч гарыг нь тас атгаад л авна шүү дээ. Гадаад бодлого дээр Монголын заяа их гэдгийн учир тэр. За тэгээд, 1990 оны 3 сард Өмнөд Солонгостой дипломат харилцаа тогтоосон, Хойт хөршөөсөө түрүүлж. Тэр талаар яривал их юм бий.
-Ингэхэд та орлогч сайд хэдэн жил хийсэн бэ?
-Хоёрхон жил хийсэн. 1982-1984 онд. Тэрнээс өмнө би Гадаад яамны Зөвлөлтийн хэлтэсийн дарга гэдгийг 6 жил хийсэн юм. Яагаад ч юм 11 сард л дандаа томилогдож таараад байдаг юм, би. 82 оны 11 сард орлогч сайд болохоороо Азийн хэсгийг хариуцдаг болсон. Тэгээд 1984 оны 11 сард ЗХУ дахь Элчин Сайдын Яаманд томилогдлоо. 84 оноо мэднэ биз дээ, та нар? Домогт жил шүү дээ, Цэба-гаа авч хаядаг. Яаманд Элчин зөвлөх гэж ажил дээр очсон, тэр чинь одоогийнхоор бол бууж байгаа шиг харагдах байх. Үнэндээ тэр алба тухайн үедээ зиндаагаараа орлогч сайдын хэмжээний ажил байсан юм л даа. Тэгээд бас яг 3 жил болоод 1987 оны 11 сард дуудагдаж ирсэн. Тэр үед ямар эргэлзэж тээнэгэлзэхийн зовлон байх биш, яв гэхээр нь яваад л, ир гэхээр нь ирээд л. Тэгээд Төв Хорооны Гадаад харилцааны орлогч эрхлэгчээр томилогдож, тэр ажлаа дараа оных нь 6 сар хүртэл хийгээд сайдаар томилогдсон түүхтэй. Тэгээд л найман жил нөгөө олон үгээр томьёолоод байсан үеийн чинь Гадаад сайдаар ажиллав шүү дээ.
-Улс төрийн товчоо огцроход Засгийн газар бас солигдол уу? Шинэ Засгийн газарт та хуучнаас ганцаараа сайдаар үлдсэн үү?
-Улс төрийн товчоо огцроод Гунгаадоржийн Засгийн газар байгуулагдахад надаас өөр хуучин сайдууд байсан байх аа. Тэр үед Сайд нарын зөвлөл гэдэг чинь одоогийнх шиг кабинетээр ажилладаг байгаагүй юм. Би л гэхэд жишээ нь Гадаад хэргийн сайд гэхэд Содном дарга дээр ер ордоггүй, шууд Төв хороонд Батмөнх даргад илтгэдэг байсан. Содном дарга дээр бол санхүүгийн асуудал гарвал л орно. Улс төрийн чухал асуудал бол шууд Батмөнх дарга дээр. Гунгаадорж гуайг Ерөнхий сайд болдог үед тэр тогтолцоо бас л нэг тиймэрхүү хадгалагдаад явсан юм. Тэр үед болсон нэг сонин юм гэвэл тэр огцордог хурал дээр чинь би гурав суга дэвшээд Улс төрийн товчоонд ороод явчихдаг юм. 90 оны 3 сарын арван хэдэн билүү? Өмнө нь би Элчин зөвлөх байхдаа Төв хорооны орлогч гишүүн болсон байлаа. Төв хорооны орлогч гэдэг чинь одоогийнхоор бол бас нэг шийдэл гаргадаг хүрээлэл дотор орж ирж байгаа хэрэг юм уу даа? Тэгсэн тэр хурал дээр нөгөө орлогч гишүүн чинь эхлээд жинхэнэ гишүүн болоод л явчихлаа. Тэгээд дахиад жаахан хуралдаж байсан, Төв хорооны нарийн бичгийн дарга болоод явчихлаа. Тэгсэн тун удалгүй нөгөө хурал дээрээ Улс төрийн товчооны гишүүн болчихдог байгаа. Би гэхдээ нэрэлхэлгүй хэлдэг юм. Би тэр хэмжээнд жаалах хүн биш ээ гэж. Яасан гэхээр тэр үед хүмүүс шуурганд хөөгдсөн мэт их зугтаасан, ялангуяа Улс төрийн товчоо хэл аманд их орсон үе байж, олон хүн нэрээ татсан л даа. Түүнээс биш миний сайных биш юм.
-Харин ч та болон тан шиг тэр үедээ шинэлэг сэтгэлгээтэй ахмад сэхээтнүүд хуучин шинэ хоёр үеийн зааг дээр гүүр болж төр засагт байсны ачаар шилжилт хөдөлгөөн бас амжилттай болсон шүү дээ.
-Тэр харин тийм байж болно. Морин дээрээсээ буугаад төрөө засах болохоор их юм дутна л даа. Залуус маань Батмөнх дарга дээр л гүйж очоод байсан гэдэг юм. Буу буу гэж буулгачхаад ажлаа хийгээч ээ гээд л асуугаад жирийгээд байсан гэж байгаа. Тэр үед маньд таарсан нэг том аз бол, мань гэж би өөрийгөө биш Монгол улсыг хэлж байна л даа, буурал Очирбат гуай намын толгойд гарч ирсэн явдал юм. Удирдагч гэж их чухал. Очирбат гуай тэр үедээ их шинэлэг сэтгэлгээтэй, бас дээр нь олон жил намын ажил хийсэн туршлагатай, тэр Энх тайван - Социализм сэтгүүлд ажиллаж байхдаа социализм гэдэг маань бантан болжээ гэдгийг нэлээн дээр мэдчихсэн байсан хүн л дээ. Нийгэмд консенсус үүсгээд тэрийгээ барьж байх, бас асар их уур манан бөөгнөрч тогооны даралт ихдэхэд цоорхой гаргаж тэр уурыг гаргах гэх мэт удирдлагын чухал аргууд байдаг, тэрийг тэр үед Г. Очирбат гуай л эвийг нь олж явуулж байсан юм. За тэгээд сүүлдээ намын үүрэг чухал биш болоод явсан, донсолгоотой боловч манайхны өөрсдийн сайрхдгаар “огтонын хамраас цус гаргалгүйгээр” явсан энэ тэр гэдэг бол бас үнэхээр үнэн, улс төрийн талаасаа бол амжилттай шилжсэн дээ.
-Эдийн засгийн тал дээр харин шилжилт их хэцүү байна аа даа?
-Угаасаа юмгүй улс чинь яах вэ дээ? Манайхан одоо нэг сүрхий дэлгүүрт давс гоймонгоос өөр юм байгаагүй гэж ирээд л ярьдаг юм. Нөгөө орчин солигдоод ирэхээр угаасаа өөрсдөө юмгүй улс чинь аргагүй шүү дээ. Түүнээс биш юу гэж л тийм байлгая гээд байлгаад байх вэ дээ? Жасрай гуай хөөрхий нэг л том “түрийвчтэй”, тэнд нь юу ч байхгүй. Хандив тусламж орж ирж байна уу гээд л Сангийн сайдаасаа байн байн шалгаана. Ядуу байсан даа. Ноднин уржнан л харин манайх чинь учиргүй их мөнгөтэй болж, хахаж цацах шив дээ? Сая саяар нь, бүр тэрбумаар үрж, идэж уусан юм биш үү? Манайхан чинь юмаар юм хийж чадахгүй юм даа
-Сүүлчийн асуултаа тавиад таныг амраая даа. Яг одоо та ямар бүтээл барьж авсан байгаа вэ?
-“Арбатын хүүхдүүд”-ийн гурав бэлэн болж байгаа. Түрүүн хэлсэн нэг толь бас хийлцэж байна даа.
-Таны уран бүтээлийн их үйлсэд амжилт хүсье. Сайхан ярилцлага өгсөнд баярлалаа.
Ярилцсан М. Саруул-Эрдэнэ (Монгол Соёлын Төв)
2009-08-11
No comments:
Post a Comment