Б.Ринчен: Марк Твений минь махы нь идэж дээ (1958)

Залуу бага наснаасаа үсэн буурал болтол Марк Твенийг би маш бахархан үздэг байлаа. Анх оросоор үзээд, сүүлээр уг англи хэлээр нь үзэж, сайн орчуулагч сайхан ч орчуулж дээ! гэж орос орчуулгы нь үзэхэд, зүйрлэвэл таньдаг сайхан уул усаа өнгөт шил зүүж үзсэн шиг, зарим юм нь улам ч тодрон сүртэй харагдах шиг, зарим юм нь тунарсан униар дундуур сүндэрлэн харагдаж байгаа юм шиг үзэгдэхтэй адил хачин соньхон санагдаж, хэл хэлний үг нь гол утга нийлэвч, салаа олон утга нь харилцан адилгүй учир, оросоор үзэхэд орос үгний олон утгын зүйл оросын соёлыг агуулсан олон нарийн утга нь хамт тэр орчуулгын үгэнд бараадан дагалдаж, Твений зохиолд бас нэг өвөрмөц сонин амт оруулдаг шиг байж билээ.

Манай бараг сая гаруй үгтэй олон зуун жилийн соёлын их өвтэй монгол бичгийн хэлээр өвгөн Твенийг орчуулдаг бол юутай билээ? гэж хэдийн боддог боловч бодоод бодоод бодын шийр дөрөв, зав олдож өгөхгүй байсаар ирсэн билээ. Гэтэл саяхан улсын хэвлэлийн газраас Марк Твений нэртэй нэг ном гарсныг яаран шүүрч, дэлгэн үзвэл, урьд үзээгүй гэхэд үзсэн юм шиг, үзлээ гэхэд үзээгүй юм шиг. Энэ чинь юу билээ? гэж гайхан бодтол “Принц и нищий” монголоор “Хуантайз гуйлгачин хоёр” гэдэг зохиол нь байна шүү! гэж чүү чамай таньж, сөхөн гүйлгэж үзээд, найруулан зассан хүний нь дэндүү хайнга хандлаа гэж гашуудлаа.

Арван зургадугаар зууны Английн феодал нийгэмлэгт үеийн байдлаас Марк Твен сэдэв аван бичихдээ, феодал засаг ноёдын төрийн тушаал зэргийг хэрэглэн бичих нь аргагүй. Монголоор Твений тэр зохиол орчуулахдаа монгол толь бичиг, түүхийн тулгар бичгээс тэр үеийн англи нэр томьёотой дүйж нийлэхийг, одооны багачууд эс мэдэх гэж бодвол тайлбар зүүлт хавсарган үнэн зөвөөр орчуулах нь орчуулагч, найруулан засагч хоёрын үүрэг байжээ. Эл үүргээс холбогдон, ялангуяа найруулан засагч хүний өмнө ямар шаардлага тулгарсан бэ? гэж бодоход, уг эх бичигт гарч байгаа нэр томъёонд тохирон дүйх монгол түүхэн нэр томъёо олж, орчуулганд тэр ёсоор хэрэглэсэн эссэнийг хянан тохиолдуулж, уг монгол орчуулгын үг найруулгыг монгол хэлний зүйтэй яг нийцүүлэх чухал үүрэгтэй байсан аж.

1911 онд манжаас салж, тусгаар тогтнохыг зарлатал монгол бичгийн хэлэнд хуантайз гэдэг нэр томъёо байсан билээ. Тэр нэр томьёо бол, төр барих эзэн хааны ор залгамжлан, хаан ширээнд суух хаан хүүгийн цол байжээ. Оросоор түүнийг “наследный принц” гэж нэрлэдэг нэр томьёотой яг тулган дүйж болно.

Марк Твений “Принц и нищий” гэсний “принц” гэдэг нь чухамхүү энэ “хуан тайзыг” хэлсэн билээ. Хянан тохиолдуулахдаа найруулан засагч Гаадамба багш “жонон” гэжээ. “Жонон” гэж Саган Сэцэний “Эрдэнийн товч” зэрэг монгол түүх судар, тулгар бичигт үзвэл маш эрхэм цол тушаал бөгөөд “дээр хөхрөгчид наран саран хоёр, доор хөрстөд хаан жонон хоёр” гэжээ. Монголч эрдэмтэн Владимирцов энэ тухай бичихдээ: Жонон гэдэг хаан хөвүүн, монгол хааны нэн ойр төрлийн хүн бөгөөд Августын дэргэдэх Цезарь шиг (энэ бол эртний вант улсын ёсноос иш татан зүйрлэжээ...) хааны хамт төр барьж, Монгол улсын баруун гарыг захирдаг байжээ гэж бичсэн билээ. Саган Сэцэн зэрэг түүхчин хаан зүүн гарыг захирч, жонон баруун гарыг захирдаг гэж бичсэн нь зүүн баруун гар гэж цэргийн нэр томъёо болно.

Эртний Англи улсад хаан гэж байсангүй, одоо хүртэл ван (оросоор король, англиар кинг) гэж нэрлэсээр иржээ. Вангийн ширээ залгамжлах тайжийг Үэльсийн хуантайз өргөмжилдөг ёс Марк Твений тэр өгүүлсэн явдлаас өмнө гарсан бөгөөд одоо хүртэл үргэлжилсээр иржээ. Үэльс гэж Англи вангийн харьяа нэг нутгийн нэр ажгуу.

Учир иймийн тул Марк Твен Англид байгаагүй жононгийн тухай бичээгүй. Англи вангийн ор залгамжлах нэгэн хуантайзын учир уран зохиол бичсэн тул “Жонон гуйлгачин хоёр” биш, “Хуайнтайз гуйлгачин хоёр” гэж орчуулбал зохих бөгөөд тэгвэл жинхэнэ үнэн түүх байдалд нийлэх байжээ. Уг орчуулганд английн ванг “хаан” болгон, түүхэнд байгаагүй хэтэрхий өргөмжилж, орчуулгыг найруулан засагч нь одоо хүртэл хүчинтэй байгаа английн үндсэн хуулийг хүртэл зөрчжээ.

Саутворскийн, Вестминстерскийн, Үэльскийн, Сомерсетскийн гэх зэргээр англи хэлний үг, газар нутгийн нэрд монголоор орчуулахдаа орос хэлний ск гэж зориуд нэмснийг үзэхэд Саутворс, Вестминстер, Үэльс, Сомерсет гэж дунд сургуульд үздэг Европ тивийн газрын зүйн бичигт гардаг нэрийг уг орчуулгын найруулан засагч нь огт сонсоогүйгээ гэрчилж, гагцхүү Марк Твений “Хуайнтайз гуйлгачин хоёрын” дэвтэрт л сая эдгээр газар зүйн нэртэй анх дайралдсаныг олон уншигч нарт үзүүлжээ. Пекинск нугас гэхгүй. Бээжин нугас Уланбаторск мэдээ гэхгүй, Улаанбаатарын мэдээ гэж бичиж дөнгөх боловч Йоркийн гэхийг (253 дугаар тал) Йоркская гэж найруулан зассаныг үзэхэд Ромыг Рим гэж найруулан засах нь ч аргагүй дээ. Английн бар гэдгийг Бара гэж, орос хэлний харьяалах тийн ялгалын хэлбэрийг хүртэл эс таньсан нь ч одоо цагийн түүх уран зохиол найруулан засах хүн нэлээд боловсролтой байвал зохихыг сануулж, дутуу дулим боловсролын морь явцгүй болж байгааг уншигч олны өмнө илчилж байгаа хэрэг.

Иймд цаашид мэдлэг, ерөнхий боловсролоо зузаатгавал зохих асуудал найруулан засагчийн өмнө тун ч сүрхий шаардлагатай болсныг анхаараасай. Мэдлэг эс гүйцэх газар орон, түүх зэргийн нэрсийг орчуулах номдоо дайралдвал, тэр тухай, ядаж гэм, нэвтэрхий толь, газар зүйн сурах бичиг, тухайн үеийн түүх бичиг зэргийг үзэж танилцаад, тэгсний сүүлээр уг орчуулах, найруулан засах зохиолдоо гарах нэр усны учрыг гүйцэд ухааран мэдэж аваад, орчуулах найруулах ажилдаа орвол наад зах нь Йоркийн Елизавет гэх мэтийг Елизавет Йоркская гэх мэтээр бичихгүйсэн дээ.

Орос, англи хоёр хэл, цөм энэтхэг, европ хэлний зүйлд багтдаг бөгөөд хоёр хэлний төрөл сүлбээ, түүхэн харилцааны улмаас орос хэлэнд англи үг олон бий. Тэр бүгдийг монгол хэлэнд хуулан дууриаж хэрэглэнэ гэвэл бас зохимжгүйг анхаарууштай. Гаадамбын найруулан зассан “Хуайнтайз гуйлгачин хоёрын” түүхэнд гладиотор, пэрүүд гэх зэрэг үг байгаа нь, уг орчуулгыг зориулсан монгол дундад сургуулийн дунд насны хүүхэд байтугай, найруулан засагч багш нь ч уг үгийн утга учрыг нэвтэрхий мэдэхгүй, ямар нэгэн тарни мэт, тайлбары нь мэдэвч чухам тэгсэн үг гэж орчуулж чадахгүй байсны шинж болов уу? Гладиотор гэдгийг уг хэлнээс монголчилбол мэсчин гэсэн үг. Эртний Ром улсын үеэс дугуй хүрээлэнд олзлогдсон цэрэгт мэс бариулан байлдуулж, үзэгч олныг сонирхуулдаг байсан учраас тийнхүү мэсчин гэж нэрлэжээ. Пэрүүд гэдэг нь монголоор төрийн сайд гэсэн үг (361 дүгээр тал). “Ёслолын сүлд дуулал ширээтийн сүмээр хангинаж “ байгаа нь, үнэн хэрэгтээ, ер хангинаагүй хэрэг. “Гербовый гимн” гэдэг сүлд дуулал ер дэлхийд байдаггүй, оросоос муу орчуулганд л байдаг зүйл. Марк Твений тэр зохиолд төрийн дуулал ч биш, орос “гимн” гэдэг нь, нэгд төрийн дуулал, хоёрт шашны эгшиглэн унших залбирал гэсэн утгатай үг бөгөөд Mарк Твен их дуганд залбирлын эгшиг маш сүр жавхлантай дуурсаж байсныг нэр бүхий орчуулаач нөхөд тэр английн ёс эс мэдэн, буруу тааж, найруулан зассан хүн бас үүргээ гүйцэтгэсэнгүй учир монгол сургуулийн дунд насны хүүхдийг төөрүүлжээ.

Орос хэлэнд сайн эр, хулгай дээрмийн толгойлогчийг “атаман” гэж хэлдэг нь, оросын түүхнээс үндэстэй. Монгол хэл бичигт тэр мэт “ногоон шугуйн сайн эрчүүдийн” тэргүүнийг “дайван” гэж нэрлэдгийг ахмад үеийн хүн андахгүй. Багачууд мэдэхгүй гэвэл утга зохиолынхоо өвийг мэдүүлж, тайлбар зүүлт хийн, “дайван” гэвэл “атаман” өөр хэлний, өөр түүх үндэслэлтэй бөгөөд монгол үгэнд хэрэглэгддэггүй үгээр “атамандсанаас” дээр юмсанжээ.

Монгол орчуулгын үг маш цөөн ядууг онцлон тэмдэглэлтэй. Тэр учраас орос сайхан орчуулгын нэвтрүүлж чадсан нарийн утгыг гээж, бүдүүн тойм төдийг болхи найруулгаар өгүүлжээ. Бас нэг онцлогийг тэмдэглэвэл, монгол орчуулгыг найруулан засагч нь монголоор ийм санааг яаж найруулан хэлбэл дээр вэ? гэж анхаарсангүй. Орос хэлнийзүй, монгол хэлнийзүй тус тусдаа өөр өөр дүрэм зүйтэйг бодолгүй, орос хэлнийзүйн ёсоор орос үгэнд олны тэмдэг байвал, тэр олны тэмдгийг монгол хэлнийзүйд хэрэглэх шаардлага монгол хэлнийзүйд буй эсэхийг үл бодон орос үгэнд орос үгнийзүйн олны тэмдгийн ташуур далайвал, монгол орчуулгандаа олны тэмдгийн дэрс далайдаг хүн хорхойчлогч найруулан засагчийн арга хэрэглэсэн нь, найруулгыг муудуулжээ. Хоёрдугаар бүлгийн ганц хуудсанаас тэр монгол үгэнд илүүц олны тэмдэгтэй үгээс энд сийрүүлбэл Лондон хотыг ганц гудамжтай, ганц байшинтай гэж бодох ёсгүй атал, гудамжнууд... модон байшингуудтай бөгөөд байшингуудын... байшингууд нь... дүнзнүүдээ...цонхнууд нь.. гэх зэргээр бичсэн нь, монгол хэлэнд нэрийн зүйлд олны тэмдэг хэрэглэдэг зарчмыг огт ухааран байсангүй. Бид “талаар дүүрэн шар цэцэг”, “Ховд аймгийн хонины ноос” гэхдээ “талаар дүүрсэн ганцхан сүртэй том шар цэцэг байна” гэж бодохгүй, Ховд аймгийн “цорын ганц хоньтой” гэж хэн ч бодохгүй нь монгол хэлний сэтгэхүй, монгол хэлнийзүйн холбогдолтойг орчуулагч, найруулан засагч нар бодох цаг хэдийн болсон л юмсанжээ.

Орос хэлний хэллэгийн утгыг орчуулахын оронд үгийг орчуулж утгыг завхруулсан зүйл энэ орчуулганд олон үзэгдэж байгаагийн ганц нэг жишээ дурдвал “новорождённый принц Үэльский” хэмээснийг “ново” гэж “шинэ” гэсэн гэж ухаараад, “сая” төрсөн Үэльсийн хуантайз гэсэн үгийг “шинэ төрсөн Үэльсийн жонон” гэж найруулан зассан нь хуучин төрөх, шинэ төрөх гэж монголоор юу болох вэ? гэдгийг бодсонгүй.

Түүнчлэн “душеприказчики” гэсэн үгийн утгыг ухаараагүй,”сүнс онгодын тушаалчид” гэж ойлгосон нь “сүнс онгонд” хамаагүй “гэрээс гүйцэтгэгч” гэвэл зохихыг эс мэдэж, “душа” гэж “сүнс онгон”, “приказчики” гэж “тушаагчид” гэж боджээ. Ийм ёозоор орчуулбал, “”природа” гэдэг орос нэрийг “при” гэж “дэргэдэх”, “рода” гэж “төрөл” гэсэн гээд, “дэргэдэх төрөл” гэж орчуулахад хүрэх нь холгүй ажээ.

Төр барих гэдэг монгол сайхан үгийг мэдсэнгүй нэг орчуулагч тэр жил “царствование” гэдэг орос нэрийг сая хэлсэн махчлах журмаар орчуулж, “хаанчлал” гэдэг туйлын эвгүй муухай үгээр орчуулсны нь энэ орчуулганд 115 дугаар талд хэрэглэсний нь гашуудан дурдаж, цэвэр сайхан монгол хэлээ ингэж эвдэж байгаа нь харамсалтай байна.

Орос хэлний “но” гэдэг үгийг ганцхан “харин” гэдгээр тогтмол орчуулсан нь, тэр “но” маш олон утгатай учир тэгж нэг үгээр “харин” гэж орчуулж болдоггүй үг, хойдох урдах үгийн байдлаар ч ухаарсангүй учир, дандаа огт хамаагүй газар “харинджээ!” Орос хэлний өгүүлбэрийн утгыг сайхан найруулгатай монгол өгүүлбэрээр нэвтрүүлэхийг огт эс хайхарсан учир, “они” гэсэн үг л дайралдвал “тэд, тэд” гэж “шүлс үсэргэсэн” орчуулга хийжээ.

Үйл үгийн цагийн ялгамжаа монгол хэлэнд орос хэлнийхээс илүү нарийн байдгийг эс бодсоноос болж, оросын одоо цагийн хэлбэрийг дандаа монгол хэлний ирээдүй цагийн төлөвөөр орчуулсан нь 28 цагтай англи үйл үгийг орос орчуулагч нь орос хэлнийхээ зүйн дүрэмд сайхан нийцүүлэн, цөөн цагтай орос үйл үгийн угтлага найруулга, үг бүтэх зүйн аргаар орос хэлэндээ тааруулж, зүйрлэвэл гудамжийн сайхан засмал зас шиг найруулан зассан бол, монгол орчуулганд, тэр засмал замтай гудамжий нь монгол хэлнийхээ үйл үгийн цаг зохицуулахыг үл мэдэхийн бөмбөгөөр зад бөмбөгдөж, хүн явахын аргагүй болгож, уншигч хүнээ эвгүй орчуулгыхаа овоолсон чулуу авируулж, эс ухаарсны ухмал нүх рүү түлхэн оруулжээ. Энд нэг жишээ дурдвал, “хөлчүүрэл, согтуурал, хэрүүл зодоон энд хэвийн ёс болсон ажээ” гэж өнгөрсөн цагийн төлөвөөр өгүүлжээ. “Шөнө бүр ийм явдал болж, бараг өглөө болтол үргэлжилнэ” гэсэн нь, “үргэлжилнэ” гэж ирээдүй цаг-тэгнэ гэж заасан ажээ. Тэгээд, дараа нь залгасан өгүүлбэр “тархи толгойгоо хага цохилцох, өлсөх хоёр энд ердийн хэрэг байв” гэж өнгөрсөн цагийн төлөв хэрэглээд “гэсэн ч бяцхан Том би жаргалгүй гэж эс мэднэ” гэж ирээдүй цаг руу үсрэн оржээ. Арван зургадугаар зууны тэр газраа аль өнгөрсөн цагийн байдлыг нэг өнгөрсөн, нэг ирээдүй болгож, уншигч ухаарахад хэцүү болгосон үүнийг бодвол “хөлчүүрэн согтуурч, хэрүүл зодоон хийдэг нь энд хэвийн ёс байж, шөнө бүр ийм явдал гарч, бараг өглөө болтол үргэлжилдэг байлаа. Тархи толгойгоо хага цохилцох, өлсөх өлбөрөх нь энд ердийн хэрэг байсан ч бяцхан Том хүү ийм зовлон дунд байгаагаа мэдээгүй байжээ” гэсэн юм байлгүй дээ гэж орчуулагч, найруулан засагчийн сэтгэлийн мичин өнгөрсөн ирээдүй хоёр цаг руу дураараа давхисны нь тогтоож, учры нь тунгааж найруулбал ийм ажээ.

Орчуулах хүн монгол хэлнийхээ үг бүтэх, өгүүлбэр бүтэх зүй зарчмын дотроос үг бүтээх дагавар, үг найруулах ёсыг тун нарийн сонгон хэрэглэбэл зохихыг найруулан засагчид анхаарууштай байна.

Зодоо нүдээ нь хэвийн ёс гэснийг үзвэл, түүнийг “даг дэг” гэж дахих дахин үргэлжилсэн санаа үзүүлдэг дагавраар тодруулж, “зодоон хийдэг”, хөлчүүрэх нь согтуурахаа дагадгийг “н” гэдэг дагавар үзүүлэн, согтуурах нь хэрүүл зодоон хийдэгтэй холбогдолтойг гол үйл үгийн цагтай зэрэгцэн болдог нөхцөл үйлийг үзүүлэгч “ч, ж” гэдэг дагавраар үзүүлэн найруулбал зохих байжээ. Тэр бэрх байдал үргэлжилдэг үед Том хүү ч “эс мэднэ” биш, тэр л үргэлжилдэг үед нь “эс мэддэг” байж шүү дээ.

Энэ мэтээр эх хэлнийхээ үг бүтээх, өгүүлбэр бүтээх, үйлийн урьд өмнө болсон, одоо болж байгаа, болсоор байгаа, болох гэж байгаа алстаа болох байдлыг цөм сайн бодож боловсруулан, аятайхан эвлүүлбэл, унших ухаарахад ч эвтэй болох ёстой. Манай хэл маш баян үгтэй, бас үг бүтээгч олон дагавар нь тун нарийн, сонин утгатай тул хэрэглэх гэсэн утга санаандаа сайхан зохицсон дагавар залган хэрэглэвэл, бодсон сэтгэснийг гүйцэд нэвтрүүлж, ямар ч юм орчуулахад манай хэлний үг дутахгүй, найруулга мөхөсдөхгүй гайхамшиг чадал бүрдсэн өндөр их соёлтой хэлнийхээ чадлыг гүйцэд хэрэглэж сурахыг үнэхээр эх оронч зохиолч, орчуулагч, найруулан засагч хүн бодууштай байна.

Хэдэн түмэн уншигч хүн үзнэ, өчнөө төчнөө залуучууд үзэж, орчуулсан зохиосон уран зохиолоор үлгэр жишээ болгож юм бичиж сурах юм гэж санахад, хайш хэрэг хандаж, ардынхаа олон мянган жилийн соёлын өв эрдэнийн сан болсон хэлээ эвдэн гутааж байдгийг зогсоох цаг хэдийн болсон шүү. Их Ленин Октябрийн хувьсгалын дараа орос хэлээ эвдэн гутаахтай тэмцэх цаг болсон юм бишүү? гэж төрийн түмэн чухал ажлын дундаас орос хэлээ бас чухалчлан бодсон зүйл, Максим Горький мөн орос хэлээ элдэв амтгүй хар үг хэрэглэн чамирхаж, бичгийнхээ хэл эвддэг, хамаагүйгээр орос хэлнийхээ зүй дүрмийг эвдэж, буруу хазгай үг найруулга хэрэглэдгийг их л буруушаасан нь манай хэлэнд ч бас хамаатай юм шүү. Бид ч ардынхаа хэлийг хайрлан хамгаалж, сайны нь улам бадруулах үүрэгтэй юм гэж олон түмэнд зориулсан хэвлэлийн үг найруулга, орчуулгад тун анхаарч байх нь туйлын чухал боллоо.

Бид үсэг өөрчлөхдөө хэлээ өөрчлөөгүй, бичгийнхээ хэлийг устгаагүй (оросоор литературный язык гэдгийг бичгийн хэл гэдэг юм), бичиг ярианы хэлний баялгийг гээгээгүй юм шүү. Бээжинд сая гарсан Манж, төвд, монгол, хятад, уйгар таван хэлний зүйл хуваасан толь тэргүүтнийг үзэж хэлээ баяжуулж байх нь орчуулагч, зохиолч, найруулан засагч аль алинд нь хэрэгтэйг тэмдэглэмээр байна.

Төгсгөлд нь миний баярласныг илэрхийлбэл, Твений энэ зохиолыг манай оюутан орчуулсанд баярлаж байна. Хичээл хийх, ном үзэх цагаасаа хасаж, энэ ном орчуулах гэж зорьсонд нь үнэхээр сэтгэл бахдаж, урьд өөрөө оюутан явахдаа юм орчуулах гэж, орчуулсан юмаа уг эхтэй нь адил сайхан болж өгдөггүйд махран нухаж байсныг санаад, одоо өдий төдий оюутан энэ номыг бүгдээрээ нийлж орчуулсанд нь талархлаа илтгэн баярлаад, намайг орчуулгы нь муу хэллээ гэж гомдолгүй, найруулан зассан хүн нь ч цаашдаа сайн орчуулж, сайн найруулах уудам их мэдлэгийн өндөр шаардлагад хүрэхийн төлөө мэрийж, уншигч олныхоо өмнө хариуцлагатай бөгөөд соёлын эрхэм үүрэг гүйцэтгэж байгаагаа бодоосой гэж, дутуу дулим зүйлийг заасан минь, муучлах гэж заасан биш, эм гашуун боловч өвчинд тустай, шүүмж гашуун боловч орчуулгын өвд тустай гэж сайн болгохын үүднээс, бид бүгдийн хайртай сайхан ардынхаа хэлний чадлыг дээд хэмжээгээр хэрэглэхийн төлөө мэрийгээсэй гэж хүсэн бичсэн үүнийг бодож зоригжих биз ээ гэж, дэлхийн сайхан зохиолын өвөөс уншигч олондоо хүртээл болгох зорилттой залуу оюутанд халуун сэтгэлээр талархан бичлээ.