Г.Аким: Би ямар Багабанди биш

Манай энэ удаагийн дугаарт АНУ-ын Сан-Францискод төвтэй ЮНЕСКО-гийн соёрхолтой дэлхийн соёл урлагийн Академийн гишүүн, Утга зохиолын доктор, Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн дуун хөрвүүлэгч, Улсын төв номын сангийн захирал Г.Аким уригдлаа. Тэрбээр “Монгол өвөрмөц хэлцийн тайлбар толь”, “Тэнгэрийн нохой”, “Бурхан шашны англи-монгол, монгол англи толь”, “Сэтгэлийн тахилгат уул буюу Хатагины ойллогын арван гурван овоонд өргөсөн арван гурван чулуу” зэрэг олон арван ном, Р.Рупен / Америк/-ийн “XX зууны монголчууд”, “Ч.Чемберс / Англи/-ийн “Чингис хаан”, Г.Маркес /Колумб/-ийн “Зуун жилийн ганцаардал”, ” Ч. Айтмотов /Киргиз/ -ийн “Цаазын тавцан”, “Дээрхийн гэгээнтэн Далай багшийн билиг сургаал” зэрэг олон арван ном хөврүүлж, номд дуртай хүмүүсийн оюуны цангааг тайлсан их эрдэмтэн билээ. Ингээд эрдэмтний яриаг уншигч танаа хүргэе.

-Монгол хүн байхын үнэ дэлхийн мэдээ цэнэ юундаа оршдог вэ?
-Аль ч үндэстэн угсаатан болж төрсөн хүн бүхэн л үнэ цэнэтэй байна шүү дээ. Үнэ цэнэгүй хүн гэж байхгүй. Хүн болж төрнө гэдэг манай бурханы шашны ойлголтоор зүүний үзүүрт шин будаа тогтохтой адил гэж үздэг. Тэгээд хүн болж төрнө гэдэг бол гайхамшиг юм даа.

-Төрж өссөн нутаг ус, аав ээжийнхээ талаар дурсамжаа хуваалцаач?
-Би Дорнод аймгийн Матад суманд Тэмээт гэдэг газар төрсөн. Сумын долоон жилийн дунд сургуульд орсон. 1961 онд дунд сургуулиа төгссөн. Би аавын ганц хүү. Харин эхээсээ бол олуулаа. Аав маань намайг номд дуртай болгосон. Аав минь намайг ном л уншуулж сургасан. Өөрөө бага ангийн багш байлаа. Тэр үед дөнгөж шинэ үсэг рүү шилжиж байсан болохоор ном их ховор байлаа шүү дээ. Би санадаг юм аа. “Зоригт жуулчин” гэдэг ном уншсан юм. Тэр номд хоёр хүүхэд зуныхаа амралтаар аялалд яваад агуйд хорогдож байгаа талаар гардаг юм. Тэр номыг уншиж, номын баатар шиг үргэлж аялж явахсан гэсэн сэтгэгдэл төрж байлаа. Сүүлд аав маань нэг том хүрэн ном авчирч өгөөд унш гэсэн юм. Тэр нь Сталины боть байв. Би ч уншсан. Тэгээд ааваа би энэ номыг сайн ойлгохгүй байна гэж хэлсэн. Тэгсэн хоёр гурван удаа унш. Тэгвэл ойлгодог юмаа гэсэн. Түүгээр аав маань намайг ном унших дадлагатай болгосон. Аав маань намайг ном хурдан уншдаг болгох гэсэн л санаатай байж гэж одоо боддог юм.

-Оюутан ахуй цагаасаа орчуулга хийж эхэлсэн үү?
-1961 онд УБИС-д Орос хэл, утга зохиолын ангид орсон. Гуравдугаар курсээсээ орос хэл жаахан гадарладаг болоод орчуулга оролдож эхэлсэн. Элдэв юм орчуулаад радио, “Залуучуудын үнэн”, “Пионерийн үнэн,” “Хөдөлмөр” сонины газраар гүйдэг болсон. Орчуулсан мэдээллийн маань зарим нь хэвлэгдэнэ. Зарим нь үгүй. Тэгээд шагнал гэж тав арван төгрөг авдаг байлаа. Энэ нь оюутны амьдрал ахуйд хэрэгтэй шүү дээ. Энэ нь орчуулах дадлага суухад ихээхэн тус болсон доо. Харин яг уран зохиолын орчуулга руу оруулсан хүн бол манай Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Амар гуай юм. Тэр хүн л надад өөрийнхөө номыг өгч уран зохиолын орчуулга хэмээх их айлд хөтөлж оруулсан даа. Тэр үед дуртай хүн ном орчуулдаггүй байлаа. Эхлээд туршилтын хоёр гурван хуудас юм орчуулуулахаар өгдөг. Тэр нь болвол орчуулах зөвшөөрлөө ерөнхий редактороос авдаг байлаа. Амар гуай “Ундаассан тэнгэр” гэдэг номыг надад авчирч өгч хэдэн хуудас орчуулуулан шалгаад ерөнхий редактор Содномдаржаа дээр дагуулж орж зөвшөөрөл авч өгөөд орчуулж дууссан хойно нь өөрөө ариутгасан.

-Багшийнхаа талаар дурсамж хуваалцаач?
-Б.Ренчин багшийн номоор л хүмүүжсэн хүн. Тэр их хүнтэй хоёрхон удаа утсаар ярьж, нэг удаа л лекцэнд нь сууж үзсэн. Ренчин багш маань лекцээ их аяархан ярина. Хүмүүс тэр лекцийг нь сонсохын тулд чив чимээгүй суудаг байлаа. Багшийн яриа сонсогдохгүй байхаар нь нэгдүгээр эгнээд хажууд нь ойрхон сууж сонсоно. Би утсаар хоёр үг асуусан юм. За чи утсаа барьж бай гээд л нэгийг нь соёрхол, нөгөөг нь ловон гэж хэлж байсан. Францаар, англиар, оросоор ийм л юм байна гээд л их сүрхий хэлж өгнө. Утсаар ч гэсэн их аяархан ярина. Утсаа чихэндээ нааж байгаад л багшийнхаа яриаг хичээнгүйлэн сонсдог байлаа.

-Танай номын сангийн өмнө босгосон билгүүн номч Б.Ренчин багшийн хөшөө санаанд тань хэр нийцэв?
-Үнэнийг хэлэхэд санаанд хүрээгүй шүү. Угтаа баярын болгох гэж байсан хөшөө. Сэтгэлийн хөдөлгөөн, тэмүүлэл, чадлын хувьд жинхэнэ уран баримал байсан. Хүүхдүүд нь хийнэ гээд оодон дээлтэй өвгөн тавьчихсан л даа. Би эсэргүүцээд яахав.

-Таны амьдралдаа баримталдаг зарчмыг сонирхмоор байна?
-Би амьдралынхаа туршид худлаа хэлээгүй, хулгай хийгээгүй номынхоо мөрийг хөөж ирсэн.

-Төв номын сангаар өдөрт хэчнээн хүн үйлчлүүлдэг вэ?
-Ер нь монголын оюунлиг хүмүүс бүгд л манайхаар үйлчлүүлсэн байх. Өдөрт 400-гаад хүн үйлчлүүлдэг. Сүүлийн үед уншигчдын тоо өсч байгаа.

-Та багш хүн. Тэр дундаа сэтгүүлч шавь олонтой гэж сонссон?
-Тийм ээ. Сэтгүүлч, орчуулагч гээд олон бий. Нэг их шавь нартаа зааж зөвлөөд байдаггүй. Хичээл номоо давтахгүй байгаа оюутныг жаахан өмхий үгээр утдаг /Инээв/. Би “Соёл Эрдэм” дээд сургуульд сэтгүүлчийн ур чадвар зааж байсан.

-Ур чадвар гэснээс өнөөгийн сэтгүүлчдийн ур чадвар, ёс зүйн талаар ямар бодолтой явдаг вэ?
-Хөөрхийлөлтэй л гэж хэлнэ. Төрлөх хэлээ бүрэн гүйцэд мэдэхгүй. Дандаа хүний хар талыг харж явна. Хүний сайн сайхныг олж харахгүй. Харахыг ч хүсдэггүй. Амьдралын сайн сайхныг нь олж харахгүй мууг нь л бичвэл хүн уншдаг гэж ойлгодог юм шиг байгаа юм. Хүнийг доромжилж гомдоосон зүйл эрээчих юм даа. Олигтой эрээчвэл яахав дээ. Хүнийг алдаатай зүйлийг шүүмжилж болно. Гэхдээ хүнийг гүжирдэж болохгүй. Аливаа мэдээллийг сонсоод баримтгүйгээр бичиж болохгүй. Заавал шалгах хэрэгтэй л дээ. Эх сурвалжгүй зүйл их бичиж байна. Ийм хүн сэтгүүлч биш. Монголын сэтгүүл зүй энэ байдлаасаа гарч эрүүлжих байх гэж найдаж байгаа.

-Эдийн засгийн хямрал монголд нүүрлэлээ гэж амтай хүн ярьж байна. Миний бодлоор эдийн засгийн биш, оюуны хямрал нүүрлэлээ гэж боддог. Та үүнтэй санал нийлэх үү?
-Нийлэлгүй яахав. Үнэхээр бодож сэтгэх нь тун охорхон болжээ. Энэ бол оюуны хомсдол юм. Хүний хар талыг хайж байгаа нь оюуны хомсдол шүү дээ. Өнөөдөр тэр хүн монголынхоо төлөө юу хийж бүтээснийг нь ойшоохгүй. Энэ хүнийг өөлчихөөр юу байна вэ гэж л мөшгидөг бололтой дог. Бас шинэ зүйл хийж бүтээж байгаа залуучууддаа урам хайрламаар . Гэтэл тэднийг унагах гэж зүтгэх юм. Мөн хийдгээ хийчихсэн хүний нэр хүндээх гутаах гэсэн оролдлого бас байна. Энэ бол сэтгүүлч хүнд байж боломгүй чанар. Харин тухайн хүн авлигад өртдөг ч юм уу, янз бүрийн буруу зүйл хийвэл зөв шүүмжлэх хэрэгтэй.

-Энэ оюуны хомсдолоос гарах ямар гарц байна?
-Ном уншихгүй байна. Дарга нар нь ч гэсэн ном уншихгүй. Ном уншихгүй бол оюуны хомсдолоос гарахгүй. Би зарим дарга нарын ярьж байгааг сонсохоор заримдаа инээд хүрмээр, ой гутмаар, санагдах юм. Тэр дарга нарын монголоор ярьж байгааг нь сонсохоор чихээ бөглөмөөр болох юм аа.

-Тэгвэл сэтгүүлч хүн ямар байх ёстой юм бэ?
-Сэтгүүлч хүн заавал тийм байх ёстой гэсэн хэмжүүр байхгүй л дээ. Тэр хүн оюуны цараа, бичгийн чадал, хүн чанар л мэднэ шүү дээ. Сэтгүүлч хүн маш хүнлэг байх ёстой. Манайд сэтгүүлч хүн хүнлэг чанараа алдчихаад байна.

-Амьдралынхаа хамгийн сайхан дурсамжаа хуваалцаач?
-Хүний амьдрал тэр чигээрээ дурсамж байдаг. Би сэтгэлийн хөдөлгөөн ихтэй л дээ. Гэхдээ аливаа зүйлд оюуныхаа үүднээс хандахгүй зөвхөн сэтгэлийн хөдөлгөөнд баригдвал хэцүү л дээ. Яахав зарим юманд баярлаж, гуньж, гутаж л байдаг. Баярласнаа, гуниснаа амархан мартдаг хүн дээ.

-Таны ханийг бас эрдмийн хүн гэдэг. Гэр бүлийнхээ талаар сонирхуулаач?
-Тийм ээ. Бид хоёр Багшийн дээд сургууль хамт төгссөн. Нэгдүгээр сургуульд орос хэлний багш хийж байгаад тэтгэвэртээ гарсан. Гайгүй сайн багш байсан. Хоёулаа оюутан байхдаа гэр бүл болоод гурван хүүтэй болсон. Миний хань чинь дархан бэр байхгүй юу. Гурван хүү түрүүлсэн эх хүнийг монголчууд дархан бэр гэдэг шүү дээ. Дундах хүүгээ бид хоёр хүний гарт үрэгдүүлсэн. Хүний амьдралд зовлон жаргал хосолдог. Бидэнд ч гэсэн жаргал зовлон ээжилж л байсан. Хань минь надад их нэмэр болдог. Бурхан надад тэр сайн хүнийг л заяасан. Би гэдэг амьтан хоол хийдэггүй, гэр шүүрддэггүй, юм угаадаггүй. Дэлгүүр явдаггүй. Миний хөгшин энэ бүхнийг л хорин хэдтэйгээсээ өдийг хүртэл энэ бүх ажлыг зохицуулдаг даа. Одоо бид таван ачтай. Тэднийгээ гадаад хэл сураад жаахан юм оролдох болов уу гэж найдаж суугаа. Манайх хоёрхон өрөө байртай. Тэндээ дөчин жил сууж байна даа.

-Үр хүүхдүүдээс тань орчуулга хийдэг хүн бий юу?
-Бий бий. Том хүү маань ТМ телевизэд орчуулагч хийдэг. Нөгөө хүү маань зураач. Гэхдээ одоогоор энэ ажлаа хийхгүй барилга бариулна гэж явж байгаа/инээв/.

-Ардын уран зохиолч Т.Галсан гуай УИХ-ын гишүүдийн үгийн “бөөс”-ийг түүмээр байна гэж байна лээ?
-Тэр үнэн байх аа. Манай Т.Галсан түүнэ биз дээ /Инээв/.

-Орчуулгын залуу эрдэмтэд яагаад орон уран бүтээл хийхгүй байна вэ?
-Орчуулгын залуу үе гэж бараг алга. Орчуулгын онол сонирхож байгаа хүн ч алга. Зарим нь цээжний бангаар элэг эмтэрмээр зүйл хийх юм аа. Би дэлхийд алдартай зохиолчдын номын орчуулгыг заримдаа хардаг. Тэгэхэд үнэхээр хачин зүйл хийсэн байх юм байна. Редактор ч үгүй ном байх юм. Энэ нь манай Ренчин багшийн хэлснээр цаад зохиолчийнхоо махыг идэж байна шүү дээ. Нөгөө талаас монгол хэл, уншигчийнхаа махыг идэж байгаа хэрэг. Монгол хэлээ, уншигчаа хүндэтгэх гэдгийг огт мэдэхгүй юм. Монгол хэлний гол найруулга зүй, монголоороо найруулах ёс гэдгийг ерөөсөө мэдэхгүй. Хэдэн үг цээжлээд болчихдог юм шиг санаж байгаа юм. Иймэрхүү орчуулга зөндөө гарч байна.

-”Өөрийгөө олох” гэж юу вэ. Таны хувьд хэзээ өөрийгөө олсон бэ?
-Би эхээс гарахдаа л өөрийгөө олсон гэж боддог. Харин юм хийж сэтгүүл зүй, орчуулга руу орсноос өөрийгөө олсон гэх юм бол 1960-1970 аад он юм даа.

-Монголын залуусын ихэнх нь харийн орныг зорьж байна. Ид сайхан хийж бүтээдэг залуу насаа харийн оронд үдэж байгаад би их харамсдаг. Таны хувьд энэ талаар ямар бодолтой явдаг вэ?
-Эдийн засагтай л салшгүй холбоотой. Эх оронд нь боломжийн цалинтай ажил олддог бол юу гэж харийн орныг зорих вэ дээ. Гадагшаа явахаас өөр аргагүй болоод л явж байгаа. Үнэндээ би тэр залуусыг буруутгаж чаддаггүй. Өчнөөн баялагтай байж хоёр сая гаруйхан хүн амаа тэжээж чадахгүй төр засгийг яалтай билээ. Юу л бол юу манайд байна шүү дээ. Гэтэл сайхан залуучуудаа харийн оронд явуулчихаад оронд нь хятадаас ажиллах хүч гуйж байгаад харамсдаг. Гэхдээ тэр залуучууд хэзээ нэгэн цагт Монголдоо эргэж ирэх байх аа. Гэвч энд ирээд ажил олдохгүй дахиад буцахаас гэж байгаа залуучууд зөндөө л байна шүү дээ.

-Хямраад байгаа нь төр засагтай холбоотой юу?
-Дэндүү үрэлгэн байна. Өнгөрсөн хоёр сонгуульд байдаг мөнгөө зарсан. Монголчууд маань нам гэж хоёр тиймээ болох юм. Манайхан хүнээ биш намаа сонгоод байх юм аа. Бид хамгийн ухаантай хүнээ төр засгийнхаа удирдлагаар сонгох хэрэгтэй. Юу ч хийж чадахгүй, нүдээ цавчаад л суудаг гишүүд зөндөө л байна шүү дээ. Монголчууд минь жаахан ухаараасай. Нам юу ч биш шүү дээ. Монгол түмэн байх ёстой. Нам тарахдаа тардаг. Жишээ нь Гүндалайгийн нам гэхэд л хэд тарж хэд нийлэв. Харин ард түмэн тарах ёсгүй. Монголын эрх ашиг байх ёстой.

-Сүүлийн хормыг танд асуултгүй үлдээе?
-Би ямар сүрхий сургаал айлддаг Н.Багабанди биш /Инээв/. Ер нь монголчууд оюуныг дээдлэх хэрэгтэй. Монголд барилдсан зодолдсон улсууд л мандах юм. Оюунаар ажиллаж байгаа хүн эрхмүүдийн хараанд өртөхгүй юм. Барилдаад зодолдоод Монгол Улс хөгжихгүй л дээ. Оюунтай хүн Монгол Улсыг хөгжүүлнэ. Монголын нууц товчоонд оюунтай төрсөн Өүлэн гэж гардаг. Тэр зүгээр нэг хэлсэн үг биш. Ухаантай хүн л төрийг авч явна санааг байгаа юм. Тухайлбал Чингисийн есөн өрлөг дандаа ухаантай хүмүүс. Тэд Чингисийн хамаатан садан биш шүү дээ. Ухаантай хүнээ дээдэлж байж манай улс дэлхийн тайзнаа гарч ирнэ. Тэднийхээ үгий сонсох хэрэгтэй. Хүн болнон ухаантай байж чадахгүй байна. Төр засаг юуны тулд байгаа билээ. Оюуныг номыг дээдлөх нь чухал. Би монгол хүн гэсэн омогшил бахархалыг хүүхдэд эцэг эх, багш, боловсролын тогтолцоо нь бүрэн суулгаж өгөх хэрэгтэй.

"Өнөөдрийн Монгол"